Ιράκ: Εξετάζοντας το διακηρυχθέν Χαλιφάτο

Kούρδος στρατιώτης στέκεται φρουρός εναντίον σιιτών παραστρατιωτικών έξω από την πόλη του Kirkuk. (Spencer Platt/Getty Images)

από το Stratfor

.

Περίληψη

Το «Ισλαμικό Κράτος», παλαιότερα γνωστό ως «Ισλαμικό Κράτος στο Ιράκ και την Εγγύς Ανατολή», άλλαξε το όνομά του, κατά τα λοιπά όμως η παραστρατιωτική ομάδα που υποστηρίζει τη δημιουργία του παραμένει η ίδια. Το περασμένο Σαββατοκύριακο, ένας εκπρόσωπος της ομάδας ανακοίνωσε την ίδρυση ενός Χαλιφάτου που εκτείνεται από την επαρχία Diyala στο Ιράκ, εώς το Χαλέπι της Συρίας. Το Χαλιφάτο είναι ένα πολιτικό όργανο μέσω του οποίου οι απαιτήσεις του Ισλαμικού Κράτους θα διέπουν την παγκόσμια μουσουλμανική κοινότητα. «Ιράκ» και «Εγγύς Ανατολή» (Levant) εξαιρέθηκαν από το όνομα του οργανισμού ώστε αυτό να αντικατοπτρίζει το νέο του καθεστώς.

Το πρόβλημα με την ανακοίνωση, είναι ότι το Ισλαμικό Κράτος δεν έχει Χαλιφάτο και πιθανόν ποτέ δεν θα αποκτήσει. Όσα ονόματα κι αν αλλάξει, παραμένει το γεγονός ότι η γεωγραφία, η πολιτική ιδεολογία και οι θρησκευτικές, πολιτιστικές και εθνικές διαφορές θα αποτρέψουν την εμφάνιση ενός μοναδικού πολιτεύματος, ικανού να επιβληθεί στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Διακρατικές ομάδες τζιχαντιστών μπορούν να εκμεταλλευτούν αποδυναμωμένα αυταρχικά κράτη, αλλά δεν μπορούν να θεσμοθετήσουν την εξουσία τους επαρκώς, ώστε να επιβληθεί σε μια τόσο μεγάλη έκταση. Αν μη τι άλλο, η προσπάθεια του Ισλαμικού Κράτους να ενοποιήσει τη Μέση Ανατολή θα δημιουργήσει στην πραγματικότητα περισσότερες συγκρούσεις από όσες θα τερματίσει, καθώς τα ανταγωνιστικά εμιράτα θα ανταγωνίζονται μεταξύ τους για την εξουσία στο νέο πολιτικό περιβάλλον.

Ανάλυση

Τα τελευταία χρόνια, ο όρος «Χαλιφάτο» έχει κατά κάποιο τρόπο διαστρεβλωθεί: έχει μετατραπεί περισσότερο σε ένα σύνθημα για ριζοσπαστικές ισλαμικές ομάδες αντί για ένα πραγματικό πολιτικό στόχο. Ακόμη και το Ισλαμικό Κράτος, το οποίο έχει, εντυπωσιακά και με ταχύτητα, αποκτήσει εδαφικά κέρδη, έχει μόνο ένα Εμιράτο, το οποίο καλύπτει μία πολύ μικρότερη γεωγραφική περιοχή από ότι ένα Χαλιφάτο. Η δημιουργία ενός Εμιράτου δεν είναι πολύ σημαντική υπόθεση. Παρόμοιες ομάδες έχουν δημιουργήσει Εμιράτα στο παρελθόν: Οι Ταλιμπάν κυβερνούσαν περισσότερο από το 90% του Αφγανιστάν πριν από την 11/9/2001 (σ.Π/Β: η ημερομηνία της επιθέσεως στους πύργους του Παγκόσμιου Εμπορικού Κέντρου της Νέας Υόρκης), και ομάδες της Αλ Κάιντα κυβέρνησαν βραχύβια Εμιράτα στην Υεμένη και στο Μάλι.

Ωστόσο, η ανακοίνωση του Ισλαμικού Κράτους είναι η πρώτη σοβαρή απόπειρα αποκαταστάσεως του Χαλιφάτου από το 1924, όταν ο θεσμός καταργήθηκε από την τουρκική «δημοκρατία», η οποία αντικατέστησε την Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 90 ετών, έχουν υπάρξει μερικές επιχειρήσεις αναβιώσεως του Χαλιφάτου, αλλά καμία τους δεν ήταν ιδιαίτερα επιτυχής. Ξεχωριστά παραδείγματα συμπεριλαμβάνουν την Hizb al-Tahrir, η οποία απορρίπτει τη δημοκρατία και τον εθνικισμό και, πιο πρόσφατα, την Αλ Κάιντα.

 

Η στρατιωτική δραστηριότητα του Ισλαμικού Κράτους σε Συρία και Ιράκ.

Το Χαλιφάτο: Προέλευση και εξέλιξη

O όρος «Χαλιφάτο» προέρχεται από την Αραβική λέξη «διάδοχος», ονομασία εκείνων που επροορίζοντο να κυβερνήσουν τη μουσουλμανική κοινότητα μετά το θάνατο του προφήτη Μωάμεθ. Ωστόσο, ο Μωάμεθ δεν διόρισε τον πολιτικό του διάδοχο: αυτό το πρόσωπο έπρεπε να εκλεγεί από την κοινότητα. Μετά το θάνατο του Μωάμεθ, αναδύθηκαν πολύ γρήγορα οι διαμάχες ως προς το ποιος θα πρέπει να αναλάβει την εξουσία. Το ένα στρατόπεδο προτίμησε τον στενότερο συνεργάτη του Μωάμεθ, τον Abu Bakr, ενώ το άλλο στρατόπεδο ευνόησε τον εξάδελφό και θετό υιό του Μωάμεθ, τον Ali. Οι πιστοί στον Abu Bakr αργότερα θα γίνουν γνωστοί ως «Σουνίτες» και οι πιστοί στον Ali αργότερα θα γίνουν γνωστοί ως «Σιίτες».

Όμως, καμία από τις δύο ομάδες δεν γνώριζε πώς ακριβώς ήθελε τη λειτουργία ενός Χαλιφάτου. Αιώνες αργότερα, οι Σιίτες ανέπτυξαν μια θεωρία σύμφωνα με την οποία η ηγεσία της κοινότητας δεν είναι πολιτική, αλλά μάλλον πνευματική. Ακόμη και μεταξύ των Σουνιτών, το Χαλιφάτο δεν ήταν ένα τακτοποιημένo προτεινόμενο σύστημα διακυβερνήσεως. Τα κείμενά τους περιλαμβάνουν μόνο τις γενικές αρχές για την πολιτική και τη διακυβέρνηση. Οι περισσότερες πρακτικές αναπτύχθηκαν καθώς ανέκυπταν οι καταστάσεις.

Ο Abu Bakr τελικά έγινε ο πρώτος διάδοχος, ή «Χαλίφης», το 632 μ.Χ. Έπειτα από περίπου δύο χρόνια, πέθανε από φυσικά αίτια κι ένας άλλος κορυφαίος συνεγάτης του Μωάμεθ, ο Omar, ανέλαβε την εξουσία. Δολοφονήθηκε έπειτα από μια δεκαετία, αλλά όχι πριν προλάβει να ορίσει ένα συμβούλιο από έξι άνδρες που θα εξέλεγαν τον αντικαταστάτη του. Επέλεξαν έναν άνδρα που ονομάζεται Uthman, κατά τη διάρκεια της θητείας του οποίου to Ισλάμ αντιμετώπισε για πρώτη φορά σημαντικές και βίαιες πολιτικές διαφωνίες που τελικά οδήγησαν στη δολοφονία του Uthman.

 

Το διεκδικούμενο από το Ισλαμικό Κράτος Χαλιφάτο

Ο Ali διαδέχθηκε τον Uthman, αλλά οι διαιρέσεις στο εσωτερικό του Χαλιφάτου είχαν επιδεινωθεί πέρα από το όριο αναστροφής τους, αφήνοντας τον Ali να διαχειριστεί τρεις ξεχωριστούς εμφυλίους πολέμους. Ο ίδιος επίσης, αργότερα δολοφονήθηκε, τερματίζοντας αυτό που ήταν γνωστό ως «Πατριαρχικό Χαλιφάτο» (Χαλιφάτο Ρασιντούν) και σηματοδοτώντας την ανάδυση του «Χαλιφάτου Umayyad».

Ως θεσμός, το Χαλιφάτο συνέχισε να είναι κεντρικής σημασίας για το Ισλάμ για κάποιο χρονικό διάστημα. Αλλά αυτή του η σημασία μειώθηκε σημαντικά, πολύ πριν από τη σύγχρονη εποχή. Στην Αίγυπτο, οι Μαμελούκοι (1250-1517) κράτησαν τον όρο «Χαλιφάτο» περισσότερο για το θρησκευτικό του συμβολισμό απ’ ότι για την πολιτική του αναγκαιότητα: Η εξουσία τους τους προήλθε από τη στρατιωτική ισχύ, όχι από την αφοσίωση των πιστών. Ακόμη και η Οθωμανική Αυτοκρατορία έμοιαζε περισσότερο με ένα Σουλτανάτο. Οι Οθωμανοί Σουλτάνοι έλαβαν τον τίτλο του Χαλίφη μόλις στα 1517, όταν ο Σουλτάνος ​​Σελίμ ο 1ος νίκησε τους Μαμελούκους. Ακόμη και τότε όμως, το Χαλιφάτο παρέμεινε αδρανές μέχρι που ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ ο 2ος προσπάθησε ανεπιτυχώς να το αναβιώσει στα 1876. Το χαλιφάτο είχε πάψει να υπάρχει πραγματικά επί αιώνες, όταν καταργήθηκε στα 1924.

Η αλήθεια είναι πως το Χαλιφάτο βρισκόταν σχεδόν πάντα σε ρευστή κατάσταση. Ακόμη και κατά τη διάρκεια της εποχής των Αββασιδών (749-1258), η οποία θεωρείται η χρυσή εποχή του Χαλιφάτου, αυτόνομα και ανεξάρτητα μερικές φορές Εμιράτα και Σουλτανάτα απείλησαν την κεντρική κυβέρνηση. Οι Αββασίδες ανέτρεψαν τους Ομεϋάδες, αλλά οι Ομεϋάδες διατήρησαν ένα αντίπαλο Χαλιφάτο στην Ιβηρική χερσόνησο από το 929 έως το 1031. Την ίδια περίπου περίοδο, ένα άλλο αντίπαλο Χαλιφάτο υπό την ηγεσία της δυναστείας των Φατιμιδών ιδρύθηκε στο Κάιρο (909-1171).

Στην πραγματικότητα, μια ενιαία οντότητα με δυνατότητα να εξουσιάσει ολόκληρο το μουσουλμανικό κόσμο δεν υπήρξε ποτέ, εκτός από μια σύντομη περίοδο της πρώιμης ισλαμικής ιστορίας. Η γεωγραφία περιόριζε κάθε καθεστώς. Για ένα διάστημα, οι Χαλίφηδες στη Μεδίνα, την Κούφα, τη Δαμασκό και τη Βαγδάτη διοικούσαν μεγάλες εκτάσεις μέσα από ένα είδος επαρχιακού συστήματος, αλλά με την πάροδο του χρόνου οι κυβερνήτες των επαρχιών απέκτησαν ισχύ και σε ορισμένες περιπτώσεις ανεξαρτησία. Αυτοί οι κυβερνήτες πολλές φορές συμμάχησανν με τον Χαλίφη, αλλά η αφοσίωσή τους άλλαζε, καθώς προέκυπταν νέα κέντρα εξουσίας.

Αναβιώνοντας το Χαλιφάτο

Ως έννοια, το Χαλιφάτο έχει εξελιχθεί στην ιστορία. Η βάση για τη Σουνίτικη νομολογία μορφοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της εξουσίας του Μωάμεθ και την εποχή του «Πατριαρχικού Χαλιφάτου» (Χαλιφάτο Ρασιντούν). Αλλά έχει ενδιαφέρον το ότι κανένα Χαλιφάτο δεν αναφέρθηκε ποτέ στον εαυτό του ως «Ισλαμικό Κράτος», αν και οι Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν τιμητικά ονόματα όπως «Βασιλικό κράτος».  Η έννοια ενός Ισλαμικού Κράτους είναι στην πραγματικότητα μια σύγχρονη επινόηση, μια απάντηση στην άνοδο του κοσμικού κράτους – έθνους.

Φυσικά, δεν υποστηρίζουν όλοι οι μουσουλμάνοι τη δημιουργία ενός ισλαμικού κράτους περισσότερο από όσο απορρίπτουν το κράτος – έθνος. Κι ακόμη και εκείνοι που συμφωνούν κατ’ αρχήν, ενδεχομένως διαφωνούν σχετικά προς τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία του. Ριζοσπαστικές ομάδες όπως η Hizb al-Tahrir και το Ισλαμικό Κράτος θέλουν να αντικαταστήσουν το κράτος – έθνος με ένα Χαλιφάτο. Οι μετριοπαθείς ενδεχομένως να υιοθετούν μια πιο μετρημένη προσέγγιση.

Όλα αυτά όμως, καταδεικνύουν ένα μεγαλύτερο ζήτημα: Ο πολιτικός ρόλος του Ισλάμ παραμένει ασταθής. Οι περισσότεροι μουσουλμάνοι έχουν αγκαλιάσει ιδανικά όπως τον εθνικισμό, τον ρεπουμπλικανισμό και τη δημοκρατία. Αλλά οι ριζοσπαστικές ομάδες είναι πιο επίκαιρες από ποτέ, σε μεγάλο βαθμό λόγω της αναδύσεως του κοσμικού αυταρχισμού, του ισλαμισμού, της αποτυχίας των Αραβικών / Μουσουλμανικών κράτών να οικοδομήσουν βιώσιμες πολιτικές οικονομίες, της Αραβο – Ισραηλινής συγκρούσεως και των πολέμων των ΗΠΑ στο μουσουλμανικό κόσμο. Αυτά τα ζητήματα έχουν υποβοηθήσει τους παραστρατιωτικούς ισλαμιστές στο να συγκεντρώσουν υποστήριξη στην προσπάθειά τους για μια επιστροφή στο παρελθόν με την αποκατάσταση του Χαλιφάτου.

Εώς τώρα, οι εκκλήσεις για την αποκατάστασή του αγνοήθηκαν ως προπαγάνδα. Υπό το φως του εμφυλίου πολέμου της Συρίας και της εξεγέρσεως των Σουνιτών στο Ιράκ, οι εκκλήσεις αυτές είναι αναμφισβήτητα πολύ πιο σημαντικές. Το Ισλαμικό Κράτος γνωρίζει κατά πάσα πιθανότητα πως δεν μπορεί να δημιουργήσει ένα Χαλιφάτο, αλλά απλώς και μόνο αναφέροντάς το, επωφελείται σε τακτικό επίπεδο: Υποδαυλίζει το φόβο στη Δύση και, καθώς η ανακοίνωσή του έγινε κατά το πρώτο Σαββατοκύριακο του Ραμαζανιού, απευθύνεται σε μουσουλμανικές ευαισθησίες.

Πολλοί μουσουλμάνοι, ισλαμιστές και τζιχαντιστές απορρίπτουν το Ισλαμικό Κράτος. Προς το παρόν όμως, η ομάδα θέλει να χρησιμοποιήσει το Χαλιφάτο προκειμένου να εδραιώσει τον έλεγχο στα νεοαποκτηθέντα εδάφη του. Σε μακροπρόθεσμη βάση, η ανακοίνωση του Χαλιφάτου βοηθά επίσης την ομάδα να αναστήσει την ιδέα σε πολιτικό επίπεδο, ειδικά καθώς η περιοχή βρίσκεται σε τέτοια αταξία. Το Ισλαμικό Κράτος γνωρίζει πως η ανακοίνωση του Χαλιφάτου και του Χαλίφη είναι ένα ζήτημα που ο μουσουλμανικός κόσμος θα πρέπει να αντιμετωπίσει, καθώς συμβιβάζει το ρόλο του Ισλάμ στην πολιτική.

.

Απόδοση: Πετροβούβαλος/Αβέρωφ

Το άρθρο «Εξετάζοντας το διακηρυχθέν Χαλιφάτο»  αναδημοσιεύεται με την άδεια του Stratfor.