Η πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης και η Κύπρος (Αύγουστος 1917)

Η πιο γνωστή καρτ ποστάλ από την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης

.

Πέτρος Παπαπολυβίου

Θα δούμε σήμερα τον απόηχο στο νησί μας της καταστροφικής πυρκαγιάς της Θεσσαλονίκης (5/6-18/19 Αυγούστου 1917), η οποία ξεσπίτωσε περισσότερους από 70.000 ανθρώπους, και κατέστρεψε πανάρχαια μνημεία και τόπους λατρείας, όπως τον ναό του Αγίου Δημητρίου, αλλοιώνοντας την όψη της πόλης. Ήταν η μεγαλύτερη αστική πυρκαγιά στην ιστορία του ελληνικού κράτους, που προκλήθηκε από τη φωτιά σε μια φτωχική κουζίνα στην οδό Ολυμπιάδος, και σε ένα εικοσιτετράωρο κατέκαψε το ένα τρίτο της πόλης.

Η «νέα» Θεσσαλονίκη, όπως σχεδιάστηκε από τον Γάλλο αρχιτέκτονα και πολεοδόμο Ε. Εμπράρ, δεν είναι ακριβώς αυτή που ξέρουμε, λόγω των «επεμβάσεων» που αλλάζουν βάναυσα και ασύδοτα το αστικό και το παραλιακό νεοελληνικό τοπίο, μέχρι και τις μέρες μας. Όμως σίγουρα, ειδικά με τους ανοικτούς ορίζοντες προς τον Θερμαϊκό, ελάχιστη σχέση είχε με την οθωμανική φυσιογνωμία του κέντρου της πόλης. Τα αμέσως επόμενα χρόνια η έλευση δεκάδων χιλιάδων νέων κατοίκων θα μεταμόρφωνε και δημογραφικά την «πρωτεύουσα των προσφύγων».

Στην Κύπρο, τα τηλεγραφήματα για την πυρκαγιά δημοσιεύθηκαν σε όλες τις εφημερίδες. Μετά τα σχόλια για την έκταση της καταστροφής, τις υλικές ζημιές και τις δεκάδες χιλιάδες αστέγους, ακολούθησαν παραινετικά άρθρα για την ανάγκη κυπριακής συνδρομής υπέρ των πυροπαθών. Το άρθρο «Εθνική συμφορά», της μεγάλης εφημερίδας της Λευκωσίας «Φωνή της Κύπρου», ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό της σχετικής αρθρογραφίας, αφού παρουσίαζε το τεράστιο υλικό κόστος και τις ανυπολόγιστες καταστροφές και έθετε τα συνήθη, ως προς την παραδοσιακή ρητορική, ζητήματα «εθνικού καθήκοντος και αλληλεγγύης», μη αποφεύγοντας να αναφερθεί στην πληθυσμιακή σύνθεση της πόλης:

Η Μονή της Χώρας, κατά τον Α. Γ. Πασπάτη (1877)

Και από το ίδιο βιβλίο (1877) η λιθογραφία της Μονής της Χώρας

Πέτρος Παπαπολυβίου

Η είδηση για τη μετατροπή του ιστορικού ναού της Μονής της Χώρας με τις μοναδικού κάλλους βυζαντινές τοιχογραφίες σε τζαμί προκαλεί θλίψη και αγανάκτηση. Ας σκεφτούμε όλοι και όλες, ειδικά όσοι ασχολούνται με τον πολιτισμό, ή δηλώνουν ή καμώνονται πως νοιάζονται για αυτόν, τη σπάνια ωραιότητα των τοιχογραφιών της Μονής, για να αντιληφθούμε στην έκτασή της τη βαρβαρότητα της απόφασης του καθεστώτος Ερντογάν.

Κι ας φανταστούμε τον Παντοκράτορα με τον Θ. Μετοχίτη, καλυμμένο με τα σεντόνια και τις μπούρκες της πολιτιστικής / θρησκευτικής αισθητικής του Ερντογάν, μεσούντος του 21ου αιώνος… Ένα ακόμη φρικτό πολιτιστικό έγκλημα ενός παρανοϊκού.

Βόλος 1919: Η διαμάχη για τα «Ψηλά Βουνά» και τη χρήση της δημοτικής

Μια ακόμα διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα, στο Βόλο αυτή τη φορά. Αφορμή στάθηκε η απόφαση της κυβέρνησης να εισαχθεί το πασίγνωστο βιβλίο «Τα Ψηλά Βουνά» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στη διδακτέα ύλη της τρίτης δημοτικού.

Η «μαλλιαρή» γλώσσα στην οποία αναφέρονται οι διαφωνούντες δημοδιδάσκαλοι, είναι ένας υποτιμητικός όρος που χρησιμοποιούνταν, εκείνη την εποχή, για τη δημοτική γλώσσα και τους υποστηρικτές της. Η λέξη προέρχεται από την ιταλική «scapigliati» και αναφερόταν σε ένα αντίστοιχο λογοτεχνικό κίνημα στην Ιταλία του 19ου αιώνα.

Η ειρωνική επιστολή των Γερμανών προς το Ε.Α.Μ.

.

Τον Αύγουστο του 1944, οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής ετοιμάζονται να αποχωρήσουν, δια παντώς, από την ελληνική επικράτεια. Ο πόλεμος δεν κυλάει, πλέον, ευνοϊκά για τη Γερμανία. Οι Σύμμαχοι έχουν εισβάλει στα εδάφη του Άξονα, από τη Σικελία, αλλά και τη Νορμανδία, μετά την ομώνυμη απόβαση.

Εξ’ανατολάς, οι Γερμανοί μετά την πανωλεθρία της 6ης Στρατιάς του φον Πάουλους στο Στάλινγκραντ και την αντεπίθεση των Σοβιετικών, υποχωρούν συνεχώς. Οι Σοβιετικοί, το 1944, βρίσκονται πλέον στα σύνορα της Πολωνίας και ο κίνδυνος για στρατιωτική εισβολή στο ίδιο το Ράιχ είναι πλέον ορατός.

Στις 23 Αυγούστου, η αντιστασιακή οργάνωση «Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο» (ή απλώς Ε.Α.Μ.), εκδίδει προκηρύξεις στο νησί της Χίου, με τις οποίες καλεί τη γερμανική φρουρά να παραδοθεί.

Οι Γερμανοί δεν έδειξαν, φυσικά, καμία τέτοια διάθεση. Σε επιστολή τους προς το Ε.Α.Μ, ειρωνεύονται και απειλούν τους αντιστασιακούς. Πάντως μερικές εβδομάδες αργότερα, οι Γερμανοί, θα στέρευαν από κάθε ειρωνική διάθεση, καθώς θα αναγκάζονταν να αποχωρήσουν εσπευσμένα για να υπερασπίσουν τα εδάφη του Ράιχ από τους προελαύνοντες Συμμάχους.

Η επιστολή των Γερμανών προς το Ε.Α.Μ ανέφερε χαρακτηριστικά:

«Σας ευχαριστούμε πολύ για τη φιλική σας προκήρυξη, δυστυχώς όμως μόνο λίγοι συνάδελφοι κατόρθωσαν να τη διαβάσουν διότι ο συντάκτης έγραψε πολύ κακώς τη γερμανική. Πρέπει να τη διορθώσει αισθητά. Αυτά όσον αφορά την εξωτερική μορφή του πράγματος.

Ένα κατεχόμενο κοιμητήριο το μυαλό μας

H Λάπηθος όπως ήταν στις αρχές της δεκαετίας του 1970

.

Πέτρος Παπαπολυβίου

Αν αφαιρούσα σήμερα, στρώση με στρώση, τα 45 χρόνια που πέρασαν από την τελευταία φορά που φύγαμε από το χωριό μας και γίναμε πρόσφυγες, θα έλεγα ότι σε κάθε φάση της ζωής μου, εκείνο που «μου έλειπε περισσότερο» από όσα αφήσαμε στη Λάπηθο ήταν, από τα τόσα πολλά, τις χιλιάδες εικόνες, μυρωδιές, πρόσωπα και ακούσματα,  κάτι διαφορετικό: η βιβλιοθήκη μου, η συλλογή με τα γραμματόσημα, το άλμπουμ με τις σχολικές φωτογραφίες μέχρι τη Δευτέρα Γυμνασίου, το πατρικό μας, το περβόλι με τη θεόρατη μανταρινιά, η γειτονιά μου, οι λεμονιές, η θάλασσα, οι συμμαθητές και οι συμμαθήτριες.

Πολύ καιρό μετά το 1974 και όσο αυξανόταν με το βάρος του χρόνου και της «ωριμότητας» ο πόθος της επιστροφής, συνειδητοποίησα ότι πέρα από τους ανθρώπους που σκοτώθηκαν στην εισβολή ή αγνοούνται από τότε, η μεγαλύτερη έλλειψη, που ήταν αδύνατο να αναπληρωθεί, από όσα πολύτιμα αφήσαμε πίσω, ήταν τα κοιμητήρια μας, με όσους και όσες είναι θαμμένοι εκεί.

Η πρώτη κηδεία που θυμάμαι στη Λάπηθο ήταν του φίλου μου του Μεμνή, τον Μάιο του 1966, πριν κλείσω τα έξι μου χρόνια, πήγαινα ακόμη στο Νηπιαγωγείο. Ο Μεμνής, μερικούς μήνες μεγαλύτερός μου. Ο πατέρας του τον είχε πάρει μαζί του για να αλλάξουν το γκάζι σε μιαν γκαζιέρα, στο σπίτι της κυρίας Αλεξάνδρας, της δασκάλας, της κόρης του μπακάλη μας. Έγινε διαρροή υγραερίου, έκρηξη και πυρκαγιά. Σκοτώθηκε ο Μεμνής και ύστερα από λίγες μέρες πέθανε και η κυρία Αλεξάνδρα. Μετά την κηδεία του φίλου μου γύρισα στο σπίτι, κλείστηκα σε ένα δωμάτιο και έκλαψα για ώρα πολλή.

Πλατσουρίζοντας με τις μέδουσες και τους Πορθητές

.

Πέτρος Παπαπολυβίου

Η 45η επέτειος από το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή προσφερόταν, όπως  κάθε επέτειος, για απολογισμό, αυτοκριτική όπου χρειάζεται, επικοινωνία με τον λαό, για την ηγεσία, επανεκτίμηση προγράμματος και στόχων, για όσους έχουν τέτοιες αρμοδιότητες και καθήκοντα.

Αντ’ αυτών, ζούμε μια ακόμη πράξη του Κυπριακού των τελευταίων χρόνων: ενός θεάτρου του παραλόγου. Ας επιχειρήσουμε να περιγράψουμε μερικές πτυχές του σκηνικού: Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας, εδώ και μερικούς μήνες, έχει καταγγείλει με κάθε σοβαρότητα την εισβολή των ερευνητικών και πολεμικών σκαφών συνοδείας της Τουρκίας του Ερντογάν στην ΑΟΖ της Κύπρου, γεγονός που συνιστά θρασύτατη καταπάτηση του διεθνούς δικαίου και ιταμή αμφισβήτηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της χώρας μας.

Θα περίμενε, κανείς, έκτοτε, τη συστράτευση του πολιτικού κόσμου, την κινητοποίησή τους, την εξήγηση στους πολίτες με τη δέουσα σοβαρότητα της κατάστασης και των κινδύνων που ζώνουν την Κύπρο. Και με δεδομένο ότι στο εξωτερικό η διπλωματία μας έχει κινητοποιήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση από την οποία κερδίσαμε σημαντική λεκτική υποστήριξη. Αντίθετα, στο εσωτερικό, ύπνος βαθύς… Εάν ρωτηθεί ο περίφημος «μέσος Κύπριος» για την πρόσφατη εισβολή στην ΑΟΖ και στα χωρικά μας ύδατα θα θεωρήσει ότι η αναφορά γίνεται στις μέδουσες που αναστάτωσαν εδώ και μερικά Σαββατοκύριακα τους Λευκωσιάτες λουόμενους στον Πρωταρά…

«Να πέσει, μωρέ, η Πατρίδα, αλλά να πέσει μαχόμενη!»

Ο Τάσος Μάρκου, σε φωτογραφία του 1961

.

Πέτρος Παπαπολυβίου

Όσοι έχουν ζήσει ή μελετούν σήμερα, εκ των υστέρων, τις τραγικές ημέρες της τουρκικής εισβολής γνωρίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά των απέλπιδων προσπαθειών απόκρουσής της: την έλλειψη οπλισμού και συντονισμού μετά την πρόχειρη και χαοτική επιστράτευση, τα τραγικά αποτελέσματα του προηγηθέντος πραξικοπήματος και τις επιπτώσεις τους στο ηθικό και την ψυχική ενότητα των μονάδων και του πληθυσμού, το αίσθημα εγκατάλειψης από την Ελλάδα, αυξανόμενο όσο περνούσαν οι ώρες και οι μέρες. Υπήρξαν και στις δύο φάσεις της τουρκικής εισβολής περιστατικά διάλυσης, δειλίας, πράξεις εσχάτης προδοσίας, σωρεία ακατανόητων και παράλογων διαταγών που οδηγούσαν σε εγκατάλειψη πατρώου εδάφους, την περικύκλωση από τον εχθρό προωθημένων μονάδων και μεμονωμένων στρατιωτών, και πολλαπλασίαζαν τα φαινόμενα λιποταξιών και μαζικής αποχώρησης από την πρώτη γραμμή.

Όμως δεν ήταν μόνο αυτά: Υπήρξαν και περιπτώσεις ηρωισμού και προσωπικής αυτοθυσίας αξιωματικών, Ελλαδιτών και Κυπρίων, υπαξιωματικών και νεαρών στρατιωτών, στην προσπάθειά τους να αποκρούσουν την τουρκική εισβολή, μεγαλειώδεις προσωπικές πράξεις αυταπάρνησης. Παρά τις αντιξοότητες και τα αρνητικά δεδομένα, υπήρξαν στρατιωτικές μονάδες, αξιωματικοί και οπλίτες που πολέμησαν υπεράνθρωπα, σώμα με σώμα, στη Λάπηθο και στην Κερύνεια, στον Πενταδάκτυλο, στην Πράσινη Γραμμή στη Λευκωσία, στην ΕΛΔΥΚ, στη Μεσαορία.

Υπήρξαν δεκάδες, ίσως εκατοντάδες, περιπτώσεις δειλών, ανάξιων, επίορκων αξιωματικών, στρατιωτών και οπλοφορούντων ατάκτων «καπεταναίων». Υπήρξαν, όμως, και περιστατικά ανδρείας, που μπορεί να μην αποδείχθηκαν ικανά για να αποσοβήσουν την εθνική ήττα, όμως πρέπει να αναφέρονται κι αυτά, όταν μιλάμε για τον προδομένο πόλεμο του 1974. Και όπου αρμόζει να απονέμεται ο πρέπων έπαινος και η οφειλόμενη αναγνώριση, όπως το επιτάσσει και ο καβαφικός στίχος: «Και περισσότερη τιμή τους πρέπει …»

Θανάσης Ζαφειρίου: Με την ταυτότητα του «μοναδικού επιζώντα του Νοράτλας» και του αναπήρου του 1940…(2 Σεπτεμβρίου 2016)

.

Πέτρος Παπαπολυβίου

Τις πρώτες ώρες της Παρασκευής, 2 Σεπτεμβρίου 2016, απεβίωσε, σε ένα δωμάτιο του 424 Στρατιωτικού Νοσοκομείου της Θεσσαλονίκης, ο Θανάσης Ζαφειρίου, έφεδρος καταδρομέας, πολυτραυματίας πολέμου, η πιο αναγνωρίσιμη φιγούρα Έλληνα απλού στρατιώτη του 1974.

Από εξαιρετική τύχη, θαύμα, ή ένα μοναδικό συνδυασμό σπάνιων συγκυριών, ήταν ο μόνος που είχε διασωθεί, τις πρώτες ώρες της 22ας Ιουλίου 1974, από τους 32 αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτες που επέβαιναν στο φλεγόμενο μεταγωγικό αεροσκάφος τύπου Νοράτλας, που κατέπεσε στη Μακεδονίτισσα κτυπημένο από φίλια πυρά, μέσα στο χάος εκείνων των ημερών.

Ο Ζαφειρίου έφερε τραύματα, κατάγματα και εκτεταμένα εγκαύματα σε όλο του το κορμί. Όλοι οι υπόλοιποι επιβαίνοντες του αεροπλάνου, οι περισσότεροι στρατιώτες που υπηρετούσαν τη θητεία τους στην Α΄ Μοίρα Καταδρομών, σκοτώθηκαν. Κατά τραγική συγκυρία, μάθαμε μόλις πριν από λίγο καιρό ότι αρκετοί από αυτούς παρέμεναν θαμμένοι, από “φίλια χέρια”, μέσα στο κουφάρι του Νοράτλας για 42 χρόνια ύστερα από το 1974, αποτελώντας τους τραγικούς πρωτομάστορες – θεμελιωτές του Τύμβου της Μακεδονίτισσας.

Ποιος ήταν ο Θανάσης Ζαφειρίου είναι γνωστό σε όλους. Τον βλέπαμε εδώ και χρόνια να επισκέπτεται τον Τύμβο κάθε Ιούλιο στα μνημόσυνα των συμπολεμιστών του και σε συγκλονιστικές τηλεοπτικές συνεντεύξεις, με κορυφαία ίσως, μιαν από τις πρώτες, αν όχι την πρώτη του, στην ΕΡΤ2, στην εκπομπή των Γιάννη Δημαρά – Γιώργου Λιάνη – Κώστα Χαρδαβέλλα, το 1982, με ένα φοβερό του ξέσπασμα στον τηλεοπτικό φακό.

Σκοτώνοντας έναν ζωγράφο: Το μαρτύριο του Μιχαήλ Κκάσιαλου (1885 – 30 Αυγούστου 1974)

Ο ζωγράφος Μιχαήλ Κκάσιαλος

.

Πέτρος Παπαπολυβίου

Επέτειος της δεύτερης φάσης της τουρκικής εισβολής αύριο, 14 Αυγούστου. Πριν από 44 χρόνια, το 1974, τα τουρκικά αεροπλάνα και τεθωρακισμένα ξεχύθηκαν στη Μεσαορία και επέκτειναν τη γραμμή της κατοχής μέχρι την Αμμόχωστο και τη Μόρφου, σκορπίζοντας τον όλεθρο και την καταστροφή. Η «διεθνής κοινότητα» είχε μείνει χάσκουσα στη Γενεύη…

Θύμα της βαρβαρότητας των εισβολέων στάθηκε και ο ηλικιωμένος λαϊκός ζωγράφος της Άσσιας, Μιχαήλ Κκάσιαλος, που κακοποιήθηκε από Τούρκους στρατιώτες και αφού έμεινε αβοήθητος για μερικές ημέρες, απεβίωσε λίγα εικοσιτετράωρα μετά τη μεταφορά του στην ελεύθερη Κύπρο.

Πρόλαβε να δώσει τη μαρτυρία του πριν να πεθάνει. (Πηγή: Κατάθεση του Μ. Κκάσιαλου στις αστυνομικές αρχές της Δημοκρατίας που δόθηκε στη Λάρνακα στις 28 Αυγούστου 1974. Από το βιβλίο Π. Σ. Μαχλουζαρίδης, Οι τουρκικές ωμότητες στην Κύπρο. Τα δεινά των γερόντων και γυναικοπαίδων, Λευκωσία 1975, σσ. 98-99. Ο Κκάσιαλος ήταν το 1974, 89 ετών.)

Όπως είναι γνωστό, στα χωριά της Μεσαορίας, και ειδικά στην Άσσια, τα τουρκικά στρατεύματα εφάρμοσαν με ωμότητα το σχέδιο εθνοκάθαρσης, με αποτέλεσμα τον θάνατο εκατοντάδων αμάχων σε ομαδικές εκτελέσεις, και τα ανείπωτα φρικτά βασανιστήρια σε βάρος γυναικοπαίδων.

Αφηγείται ο Μ. Κκάσιαλος:

«Ήμουν κάτοικος Άσσιας, μαζί με την γυναίκα μου Ειρήνη. Την 14.8.1974 όταν τα τουρκικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Άσσια, εγώ με την γυναίκα μου δεν φύγαμε από το χωριό και μείναμε στην Άσσια. Μέχρι την 16.8.1974 δεν μας πείραξαν οι Τούρκοι, οπότε την ημέρα αυτήν ήρθαν Τούρκοι στο σπίτι μας και μας απείλησαν. Δεν μας επείραξαν όμως, κι έφυγαν.

Ο τορπιλισμός της «Έλλης» και η Κύπρος (15 Αυγούστου 1940)

Πέτρος Παπαπολυβίου

Συμπληρώνονται σήμερα, δεκαπενταύγουστο του 2015 (2018), 75 (78)χρόνια από τον αναίτιο και πρωτοφανή στα διεθνή χρονικά τορπιλισμό του καταδρομικού του ελληνικού πολεμικού ναυτικού, «Έλλη» στο λιμάνι της Τήνου, όπου εκτελούσε εθιμοτυπικά θρησκευτικά καθήκοντα, από ιταλικό υποβρύχιο, την ημέρα του εορτασμού της Κοίμησης της Παναγίας. Ήταν το προανάκρουσμα της επίθεσης της φασιστικής Ιταλίας στην Ελλάδα, που ακολούθησε στις 28 Οκτωβρίου 1940.

Αν και στην Ελλάδα το καθεστώς Μεταξά αντιμετώπισε με ψυχραιμία το γεγονός αποφεύγοντας να φανατίσει την κοινή γνώμη, στην Κύπρο το κλίμα ήταν εντελώς διαφορετικό. Το νησί, βρετανική αποικία από το 1925, ως μέλος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας είχε εισέλθει στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο από τον Σεπτέμβριο του 1939.

54 χρόνια από τους βομβαρδισμούς στην Τηλλυρία (8 και 9 Αυγούστου 1964)

.

Πέτρος Παπαπολυβίου

Αρκετές οι «στρογγυλές» επέτειοι αυτό το καλοκαίρι. Ανάμεσά τους, και η επέτειος των στρατιωτικών επιχειρήσεων και των τουρκικών βομβαρδισμών στην Τηλλυρία (8 και 9 Αυγούστου 1964) , ένα από τα πιο υποβαθμισμένα και «ξεχασμένα» ιστορικά γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας μας.

Η «πλευρά μας», μέσα σε πενήντα  (πενήντα τέσσερα) χρόνια, κατάφερε να μετατρέψει όλα τα αντίστοιχα περιστατικά άσκησης ωμής τουρκικής στρατιωτικής βίας σε άχρωμα «εθνικά μνημόσυνα» όπου εκφωνούνται κάθε χρόνο οι ίδιες ανιαρές ομιλίες – ενίοτε πύρινες, όταν πλησιάζουν εκλογές. Το πολύ – πολύ να ανεγέρθηκαν και μερικά μνημεία και αναμνηστικές πλάκες. [Μόλις πριν μερικές βδομάδες κυκλοφόρησε ένα σημαντικό βιβλίο με μνήμες στρατιωτών από την Τηλλυρία, του Λούη Λοΐζου. Αλλά για αυτό, σε άλλο σημείωμα.]

Από την άλλη, στα κατεχόμενα επένδυσαν στην προπαγάνδα, με αποκορύφωμα το γνωστό μακάβριο μουσείο, για «τα θύματα της ελληνικής βαρβαρότητας», ενώ ο Ραούφ Ντενκτάς δεν κουράστηκε να μιλά για χρόνια για αυτό που ονόμαζε «σύνδρομο της Κρήτης» των ομοεθνών του. Τα αποτελέσματα μπορεί να τα κρίνει ο καθένας…

Πέρα από αυτά, και πέρα από την απώλεια ανθρώπινων ζωών και τον Αύγουστο του 1964, σε όσους ήμασταν τότε παιδιά μένει η θύμηση του τσουβαλιάσματος στα πρόχειρα «αντιαεροπορικά καταφύγια», η φρίκη από τις φωτογραφίες με τα απανθρακωμένα πτώματα και η ανατριχίλα στο άκουσμα της φοβερής λέξης ναπάλμ…