Η καύχηση

Του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου – συγγραφέα

.

“Βροντούν όλα τα σίδερα, βροντάει κι η σακοράφα”

       ΓΕΝΙΚΑ: Καύχηση είναι η περιαυτολογία και η τάση κάποιου να κομπάζει για τον εαυτό του και τα επιτεύγματά του. Η καύχηση δείχνει αλαζονεία, έπαρση και κομπορρημοσύνη. Παρ’ όλα αυτά η καύχηση σε μία και μόνο περίπτωση, στην οποία θα αναφερθούμε πιο κάτω, αποτελεί αρετή και όχι πάθος. Στην ψυχολογία καύχηση είναι η τάση κυρίως, αλλά όχι μόνο, των παιδιών να περιαυτολογούν ως αποτέλεσμα υπερβολικής εκδήλωσης εγωκεντρισμού ή μειονεξίας και συμπλεγμάτων κατωτερότητας.

    Ο ΑΟΙΔΟΣ ΘΑΜΥΡΙΣ: Στην πλούσια ελληνική Μυθολογία βρίσκουμε το όνομα του Θάμυρη (Ιλιάδα), υποδειγματική μορφή, μυθική ενσάρκωση, θα λέγαμε της πλούσιας αρχαίας ελληνικής σοφίας, του καυχησιάρη. Κάποτε ο αιδός αυτός βρέθηκε στο παλάτι του Ευρύτου στην Οιχαλία, για να πάρει μέρος σε ποιητικό διαγωνισμό. Εκεί, περήφανος για την τέχνη του, ο Θάμυρις καυχήθηκε πως θα νικούσε ακόμη κι αν τον ανταγωνίζονταν οι ίδιες οι Μούσες. Για την καύχησή του αυτή, την ύβριν, προς τις θεότητες, οι Μούσες τιμωρώντας τον παραδειγματικά, τον τύφλωσαν και του πήραν το χάρισμα της μουσικής, καθιστώντας τον τελείως άμουσο.

   ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΟΦΙΑ: Στην αρχαία ελληνική η λέξη που ταυτίζεται με την καύχηση είναι η “οίησις” ακόμη και η “ύβρις”. Έτσι σε ανθολογίες αρχαίας σοφίας διαβάζουμε: “Οίησις ακάθαρτον φύσει εστί και προκοπής εγκοπή. Ύβριν ου στέργουσι (δεν ανέχονται) ουδέ δαίμονες (θεοί).” Ακόμη η ανώνυμη αρχαία σοφία τονίζει: “Μη καυχώ τα εις αύριον, ου γαρ οίδας τι τέξεται η επιούσα (η επομένη)”.

Η ανοησία, η δειλία, η αδιαφορία και η περιφρόνηση του εχθρού – Δημηγορία των Κορινθίων στο Συμβούλιο της Πελοποννησιακής Συμμαχίας

(σημείωση: Η ομιλία έγινε αμέσως μετά την απόφαση των Σπαρτιατών να πολεμήσουν εναντίον των Αθηναίων και την παραπομπή του ζητήματος στο Συμβούλιο της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, διαρκούσης της πολιορκίας της Ποτίδαιας).

.

«Σύμμαχοι! Δεν μπορούμε πιά να κατηγορούμε τους Λακεδαιμονίους ότι δεν εψήφισαν πόλεμο ή ότι δεν μας συγκάλεσαν για τον σκοπό αυτόν. Αν οι αρχηγοί έχουν δικαίωμα να κανονίζουν μόνοι τους τις εσωτερικές τους υποθέσεις, όπως και κάθε άλλο μέλος της συμμαχίας, έχουν όμως καθήκον να έχουν την πρώτη ευθύνη στο ν’ αποφασίζουν για τα κοινά ζητήματα της συμμαχίας, όπως έχουν και την πρώτη θέση στις τιμές.

«Όσοι από μας είχαν δοσοληψίες με τους Αθηναίους δεν έχουν ανάγκη από συμβουλές για να φυλάγωνται απ’ αυτούς. Οι άλλοι, όσοι κατοικούν σε μεσόγεια μέρη, μακριά από τις θαλάσσιες συγκοινωνίες, πρέπει να ξέρουν ότι, αν δεν βοηθήσουν τις παράλιες πολιτείες, θα τους είναι πολύ δύσκολο να διαθέσουν τα γεωργικά τους προϊόντα και να τα επμπορεύωνται με τα όσα η θάλασσα προμηθεύει στη στεριά. Και δεν πρέπει να κρίνουν σφαλερά τα όσα λέγονται εδώ, σαν σκέψεις που δεν τους ενδιαφέρουν. Πρέπει, αντίθετα, να σκεφτούν ότι, αν αδιαφορήσουν τώρα για τις παράλιες πολιτείες, θα έρθη στιγμή που θα κινδυνέψουν κ’ εκείνοι. Πρέπει να σκεφτούν ότι η συνέλευση γίνεται τόσο για τα συμφέροντα των άλλων όσο και για τα δικά τους συμφέροντα. Για το λόγο αυτόν δεν πρέπει να έχουν κανένα δισταγμό να προτιμήσουν τον πόλεμο από την ειρήνη.

«Οι φρόνιμοι, όταν δεν τους αδική κανείς, μένουν, βέβαια, ήσυχοι, αλλά οι γενναίοι, όταν αδικούνται, πολεμούν. Και όταν ο πόλεμος τους ευνοήσει κάνουν πάλι ειρήνη. Και δεν παρασύρονται αλόγιστα από τις πιθανές επιτυχίες που ίσως φέρη ο πόλεμος, αλλά ούτε και ανέχονται τις αδικίες, επειδή βρίσκουν ευχάριστη την ειρηνική ζωή. Όσοι αδρανούν, επειδή έχουν ευχάριστη ζωή, κινδυνεύουν γρήγορα να χάσουν την ευχαρίστηση αυτή, αιτία της αδράνειάς τους, αλλά και όσοι δείχνουν πλεονεξία, με τη σκέψη της πολεμικής επιτυχίας, δεν καταλαβαίνουν πόσο απατηλή είναι η έπαρσή τους.

Θουκυδίδης, Αρχίδαμος ο 2ος και τα διαχρονικά παιδευτικά αδιέξοδα

Το διδακτικό μεγαλείο του Θουκυδίδη

Ο 2ος Πελοποννησιακός Πόλεμος, που μαινόταν μεταξύ 431 και 404 π.Χ. ερήμωσε την Ελλάδα, και την καθυπόταξε σε εχθρούς και προδότες, στην εποχή που η συγκεντρωμένη της ισχύς, ήταν ικανή να αναδείξει και να εξελίξει στο ζωτικό  κέντρο των ιστορικών εξελίξεων της ανθρωπότητος τον λαμπρότερο πολιτισμό όλων των εποχών. Η γεωγραφική έκταση στην οποία δρούσαν συστηματικά, αποικούσαν ή επηρρέαζαν ισχυρά οι Έλληνες κατά το ξέσπασμα του πολέμου, εκτεινόταν αποδεδειγμένα, από τις «Ηράκλειες Στήλες» εώς τον Εύξεινο Πόντο.

Στην ομιλία του Βασιλέως Αρχιδάμου του 2ου προς το συμβούλιο των Σπαρτιατών αρχόντων (ακολουθεί στο παρόν άρθρο), όπως και σε πλήθος άλλων αποσπασμάτων της Ιστορίας του Θουκυδίδη, έχουν αποκαλυφθεί και πολυ – μελετηθεί θεμελιώδεις αρχές της σύγχρονης επιστήμης της Κυβερνητικής, της «Θεωρίας Παιγνίων» και πλήθους άλλων καθιερωμένων και κυριαρχικών ακαδημαϊκών επινοημάτων, εμπνευσμένων και διατυπωμένων έπειτα από «ωκεανούς χρόνου». Οι εμπνευστές τους και οι μελετητές τους, είχαν (και συνεχίζουν να έχουν) το ισχυρότατο πλεονέκτημα πληθώρας καταγεγραμμένης ιστορικής εμπειρίας. (Και βέβαια, η σύγχρονη ιστορία είναι γραμμένη και μελετημένη υπό την αθάνατη «Θουκυδιδειο» διδασκαλία και μέθοδο).

Κι όμως, παρά τα εξελιγμένα σύγχρονα μαθηματικά, τα εφαρμοσμένα πρότυπα και τα πανίσχυρα σύγχρονα αναλυτικά εργαλεία, η ανθρώπινη ιστορία κάνει αέναους «κύκλους» γύρω από την κατά Θουκυδίδη «ανθρώπινη φύση». Η γνώση μεταδίδεται με τρόπους αναποτελεσματικούς και καταλήγει να ερμηνεύεται, κατά κανόνα, υπό το πρίσμα της ανθρώπινης απληστείας, του εγωκεντρισμού και της αλαζονείας. Τα μεγάλα κέντρα ισχύος, όπως λ.χ. οι αυτοκρατορίες, αναδύονται, συρικνώνονται και καταρρέουν με μία επαναληπτική μονοτονία που, εξ αποστάσεως, καταντά βαρετή.

Η «επαφή με την πραγματικότητα», εν τη ευρεία της έννοια, κι εφ’ όσον σκοπεύει προς το «κοινό καλό» μέσω της τριβής με τις πραγματικές συνθήκες, της λογικής, των δίκαιων συμβιβασμών, της  επιλύσεως αδικιών, των καινοτομιών κλπ., είναι η κύρια δημιουργός δύναμη των κέντρων ανθρώπινης ισχύος, των αυτοκρατοριών και των ανθρώπινων πολιτισμών. Κι αυτή η πολύτιμη «επαφή», είναι αυτό ακριβώς το στοιχείο που «πετιέται στα σκουπίδια», αμέσως μόλις επιτευχθεί σημαντική ανθρώπινη κυριαρχία. Οι αυτοκρατορίες καταρρέουν πρωτίστως από παράγοντες ενδογενείς.

Ο τελευταίος λόγος του Περικλή

Βρισκόμαστε στο 430 π.Χ., 2ο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου και έτος κατά το οποίο ξέσπασε η πρώτη περίοδος του Λοιμού (τυφοειδής πυρετός, πιθανόν συνδυασμένος και με άλλους παράγοντες) που αποδεκάτισε τους Αθηναίους. Οι Πελοποννήσιοι πραγματοποιούν τη 2η εισβολή τους στην Αττική. Σε αυτό το σημείο, και καθώς το ηθικό των Αθηναίων είναι πολύ πεσμένο, ο Θουκιδίδης αφηγείται στο 2ο Βιβλίο της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου, τον τελευταίο καταγεγραμμένο λόγο του Περικλή στην Εκκλησία του Δήμου.

.

«Είχα προβλέψει την εναντίον μου αγανάκτησή σας – καταλαβαίνω πολύ καλά τα αίτιά της – και γι αυτό συγκάλεσα Εκκλησία, για να σας θυμίσω, ακριβώς, μερικά πράματα και να σας αποδείξω ότι έχετε άδικο ν’ αγανακτήτε εναντίον μου και ότι δεν δείχνετε καρτερία μπροστά στις συμφορές. Πιστεύω ότι, αν μιά πολιτεία βρίσκεται, στο σύνολό της, σε ακμή, εξυπηρετεί πολύ καλύτερα τους πολίτες παρά όταν οι πολίτες ευτυχούν ο καθένας, αλλά η πολιτεία στο σύνολό της δυστυχεί. Όσο κι αν ένας ιδιώτης ευτυχή στις ιδιωτικές του υποθέσεις, καταστρέφεται κι ο ίδιος μαζί με την πατρίδα του, αν καταστραφή εκείνη.

«Αν όμως δυστυχήση, ενώ η πατρίδα του ευημερεί, έχει πολλές ελπίδες να σωθή. Αφού, λοιπόν, η πολιτεία μπορεί να ανθέξη στις δυστυχίες των πολιτών της, ενώ οι πολίτες δεν μπορούν να ανθέξουν στην δυστυχία της πολιτείας, πως είναι δυνατόν να μην την βοηθήσωμε, αλλά να κάνωμε ό, τι σεις τώρα κάνετε; Τσακισμένοι απ’ τις προσωπικές συμφορές, παραμελείτε το έργο της κοινής σωτηρίας και στρέφετε τις κατηγορίες σας και εναντιον μου, που σας συμβούλεψα να πολεμήστε, και εναντίον του εαυτού σας που συμφωνήσατε μαζί μου και αποφασίσατε τον πόλεμο. Αγανακτείτε εναντίον μου, ενώ είμαι άξιος και δεν είμαι κατώτερος από κανέναν όταν πρόκειται να διακρίνω ποιό είναι το σωστό σε κάθε περίπτωση και να σας το εξηγήσω.

«Είμαι φιλόπατρις και ανώτερος χρημάτων. Εκείνος που ξέρει τι πρέπει να γίνη κι όμως δεν έχει την ικανότητα να πείση τους άλλους, είναι σαν να μην ξέρη τίποτε. Όποιος έχει και τα δύο αυτά χαρίσματα, αλλά δεν έχει φιλοπατρία, δεν μπορεί να δώση τις συμβουλές που πρέπει. Αν έχη φιλοπατρία, αλλά δεν είναι ανώτερος χρημάτων, τότε μπορεί τα πάντα να πουλήση για χρήματα.

Ηχώ από τα βάθη των αιώνων… – ξανά και ξανά…

αναδημοσίευση από την Κοσμοϊδιογλωσσία
που μας απέστειλε η foteini4

.

Σὲ καιρὸ εἰρήνης καὶ ὅταν εὐημερῆ ὁ κόσμος καὶ οἱ πολιτεῖες, οἱ ἄνθρωποι εἶναι ἤρεμοι γιατί δὲν τοὺς πιέζουν ἀνάγκες φοβερές.

Ἀλλ’ ὅταν ἔρθη ὁ πόλεμος ποὺ φέρνει στοὺς ἀνθρώπους τὴν καθημερινὴ στέρηση, γίνεται βίαιος διδάσκαλος κ’ ἐρεθίζει τὰ πνεύματα τοῦ πλήθους σύμφωνα μὲ τὶς καταστάσεις ποὺ δημιουργεῖ…

Γιὰ νὰ δικαιολογοῦν τὶς πράξεις τους ἄλλαζαν ἀκόμα καὶ τὴν σημασία τῶν λέξεων. Ἡ παράλογη τόλμη θεωρήθηκε ἀνδρεία καὶ ἀφοσίωση στὸ κόμμα, ἡ προσωπικὴ διστακτικότητα θεωρήθηκε δειλία ποὺ κρύβεται πίσω ἀπὸ εὔλογες προφάσεις καὶ ἡ σωφροσύνη προσωπίδα τῆς ἀνανδρείας. Ἡ παραφορά θεωρήθηκε ἀνδρικὴ ἀρετή, ἐνῶ ἡ τάση νὰ ἐξετάζωνται προσεκτικά ὅλες οἱ ὄψεις ἑνὸς ζητήματος θεωρήθηκε πρόφαση γιὰ ὑπεκφυγή. Ὅποιος ἦταν ἔξαλλος γινόταν ἀκουστός, ἐνῶ ὅποιος ἔφερνε ἀντιρρήσεις γινόταν ὕποπτος…

…ὅποιος ἦταν ἀρκετὰ προνοητικός, ὥστε νὰ μὴν χρειαστοῦν τέτοια μέσα, θεωροῦσαν ὅτι διαλύει τὸ κόμμα καὶ ὅτι εἶναι τρομοκρατημένος ἀπὸ τὴν ἀντίπαλη παράταξη…

…καὶ ἡ συγγένεια θεωρήθηκε χαλαρότερος δεσμὸς ἀπὸ τὴν κομματικὴ ἀλληλεγγύη, γιατί οἱ ὁμοϊδεάτες ἦσαν ἕτοιμοι νὰ ἐπιχειρήσουν ὅ,τιδήποτε, χωρὶς δισταγμό, καὶ τοῦτο ἐπειδὴ τὰ κόμματα δὲν σχηματίστηκαν γιὰ νὰ ἐπιδιώξουν κοινὴ ὠφέλεια μὲ νόμιμα μέσα, ἀλλά, ἀντίθετα, γιὰ νὰ ἱκανοποιήσουν τὴν πλεονεξία τους παρανομώντας. Καὶ ἡ μεταξὺ τους ἀλληλεγγύη βασιζόταν περισσότερο στὴν συνενοχὴ τους παρὰ στοὺς ὅρκους τους…

Καὶ προτιμοῦσαν νὰ ἐκδικηθοῦν γιὰ κάποιο κακὸ ἀντὶ νὰ προσπαθήσουν νὰ μὴν τὸ πάθουν…

Οἱ ἀρχηγοὶ τῶν κομμάτων, στὶς διάφορες πολιτεῖες, πρόβαλλαν ὡραῖα συνθήματα. Πολιτική ισονομία ἀπὸ τὴν μιὰ μεριά, σωφροσύνη τῆς ἀριστοκρατικῆς (ολιγαρχικής) διοίκησης ἀπὸ τὴν ἄλλη. Προσποιοῦνταν ἔτσι ὅτι ὑπηρετοῦν τὴν πολιτεία, ἐνῶ πραγματικὰ ἤθελαν νὰ ἱκανοποιήσουν προσωπικὰ συμφέροντα καὶ ἀγωνίζονταν μὲ κάθε τρόπο νὰ νικήσουν τοὺς ἀντιπάλους τους. Τοῦτο τοὺς ὁδηγοῦσε νὰ κάνουν τὰ φοβερώτερα πράματα ἐπιδιώκοντας νὰ ἐκδικηθοῦν τοὺς ἀντιπάλους τους, ὄχι ὡς τὸ σημεῖο ποὺ ἐπιτρέπει ἡ δικαιοσύνη ἤ τὸ συμφέρον τῆς πολιτείας, ἀλλά κάνοντας τὶς ἀγριότερες πράξεις, μὲ μοναδικὸ κριτήριο τὴν ἱκανοποίηση τοῦ κόμματός τους…

9η Ιουνίου 411 π.Χ.: (14η του μηνός Θαργηλιώνος) Ολιγαρχικό πραξικόπημα στην Αθήνα διαρκούντος του Πελοποννησιακού Πολέμου

από τη «Θουκιδίδου – Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου»
μετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου

.

Προτάσεις του Πεισάνδρου περί μεταβολής του Αθηναϊκού πολιτεύματος εις ολιγαρχίαν.

Τοιαύτη ήτον η κατάστασις των πραγμάτων εις τας Αθήνας, ότε έφθασεν ο Πείσανδρος με τους περί αυτόν, και επελήφθησαν της περαιτέρω συμπληρώσεως του έργου. Κατά πρώτον, συνεκάλεσαν την συνέλευσιν του λαού και επρότειναν εις αυτήν την εκλογήν δεκαμελούς επιτροπής, όπως συντάξη και υποβάλη απ’ ευθείας εις την συνέλευσιν, εις ωρισμένην προς τούτο ημέραν, έγγραφον πρότασιν περί του καλλιτέρου διά την πόλιν πολιτεύματος.

Έπειτα, κατά την προσδιωρισμένην ημέραν, συνεκάλεσαν την συνέλευσιν εντός του στενού περιβόλου του ναού του Ποσειδώνος, εις τον Κολωνόν, εις απόστασιν δέκα περίπου σταδίων έξω της πόλεως. Ή δεκαμελής επιτροπή δεν επρότεινε τίποτε άλλο παρά τούτο και μόνον, να επιτραπή εις έκαστον Αθηναίον να υποβάλη ελευθέρως οιανδήποτε πρότασιν θέλει, και να επιβληθούν βαρείαι ποιναί εναντίον εκείνου, ο οποίος θελήση να εγκαλέση τον προτείνοντα ως παρανομήσαντα, ή να τον βλάψη, καθ’ οιονδήποτε άλλον τρόπον. Και τότε πλέον επροτάθη απροκαλύπτως να καταργηθούν όλαι αι επί τη βάσει του υφισταμένου πολιτεύματος λειτουργούσαι αρχαί και όλοι οι δημόσιοι μισθοί, και να εκλεχθούν πέντε πρόεδροι, οι οποίοι να εκλέξουν εκατόν άνδρας και έκαστος των εκατόν να προσλάβη τρεις.

H Συνεννόηση την εποχή των τριήρων

Η σκυτάλη, εικόνα από την ιστοσελίδα του ΓΕΣ

του Μάρκου – Μάριου Σίμψα

.

Από  τους αρχαίους συγγραφείς, τον Ξενοφώντα κυρίως και τον Θουκιδίδη, μαθαίνουμε ότι οι Σπαρτιάτες προτιμούσαν για τη συνεννοησή τους το γραπτό λόγο. Στο σπαρτιάτικο στρατηγείο ή το αρχηγείο του στόλου η κυριότερη γραπτή αλληλογραφία ήταν με την κυβέρνηση, δηλαδή τους Εφόρους. Τα μηνύματα συντάσσονταν πάντοτε σε λακωνικό ύφος και με πολλή συντομία. Προκειμένου να διαβιβασούν στον παραλήπτη τους, χρησιμοποιούσαν τη σκυτάλη – που ήταν χαρακτηριστικά σπαρτιάτικο μέσο διαβιβάσεως.

Τι ήταν η σκυτάλη; Δύο ράβδοι, με την ίδια διατομή και το ίδιο μάκρος, από τις οποίες τη μία κρατούσαν οι Έφοροι στη Σπάρτη και την άλλη έπαιρνε μαζί του ο βασιλιάς, στρατηγός ή ναύαρχος, που αποδημούσε. Και οι δύο ράβδοι έφερναν την ίδια λοξή εγκοπή καθ’ όλο το μήκος, από το ένα άκρο στο άλλο.

Στο διάστημα που έμενε ανάμεσα από τις περιελίξεις της εγκοπής τύλιγαν ταινία δερμάτινη, πάνω στην οποία έγραφαν το μήνυμα, κάθετα προς τις πλευρές και παράλληλα προς το μήκος. Ξετύλιγαν έπειτα την ταινία και την έστελναν στον αποδέκτη. Εκείνος, όταν την άνοιγε, έβλεπε ένα κυκεώνα από γράμματα, χωρίς νόημα. Σαν τη τύλγε όμως πάνω στα σπειροειδή διαστήματα της ράβδου, που είχε, το κείμενο διαβαζόταν με ευχέρεια.

Σε εκστρατείες που είχαν και ναυτικό τη διοίκηση αναλάμβανε ναύαρχος, εφ’ όσον δεν διοικούσε την εκστρατευτική δύναμη ο βασιλεύς. Είχε τότε ο ναύαρχος έναν υπαρχηγό, υποδιοικητή που ήταν υπεύθυνος για την αποστολή των αγγελιών και γι’ αυτό λεγόταν επιστολιαφόρος ή επιστολεύς, ακόμη και αρχιεπιστολεύς.

Οι Έλληνες γενικά των κλασικών χρόνων, χρησιμοποιούσαν για τη μεταξύ τους συνεννόηση

Οι κλασικές γεωπολιτικές θεωρίες και οι παγκόσμιες στρατηγικές. Ratzel, Kjellén, Mackinder, Haushofer, Spykman, Mahan, de Seversky.

Εικόνα από chgs.umn.edu

.~`~.
Πρόλογος

Η σχέση των πολιτικών μορφωμάτων με τις φυσικές συνθήκες του περιβάλλοντος χώρου και η δυναμική πολιτική διαδικασία, η οποία διαμορφώνεται από τη σχέση αυτή, συγκαταλέγονται στα θέματα που εξετάζει η ανθρωπότητα ήδη από τους πρώτους αιώνες της ύπαρξης της [θεμελιωτής των διεθνών σχέσεων θεωρείται ο Θουκυδίδης]. Ωστόσο, η ανάπτυξη των παγκόσμιων γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών θεωριών έγινε εφικτή μετά την εξακρίβωση της παγκόσμιας γεωγραφίας. Η διαμάχη για την παγκόσμια κυριαρχία, που κορυφώνεται τον 19ο αιώνα με το νεοαποικιοκρατικό κύμα, παρότρυνε τα μέρη να κατευθύνουν τον αγώνα τον οποίο διεξήγαν προηγουμένως για την επίτευξη τοπικών στόχων τακτικής σύμφωνα με τις ανάγκες των παγκόσμιων στρατηγικών στόχων… Η εξέταση της γεωπολιτικής της ξηράς, της θάλασσας και του αέρα είναι απαραίτητη για την κατανόηση της διαδικασίας εξέλιξης των παγκόσμιων πολιτικών και στρατιωτικών στρατηγικών…

.~`~.
Ι
Friedrich Ratzel και Rudolf Kjellén

Η θεωρία του ζωτικού χώρου (Lebensraum) αναπτύχθηκε από τον Ratzel (1844-1904), ο οποίος επηρεασμένος από τον Δαρβίνο υποστήριξε την