Προς τη διαμόρφωση της νεοελληνικής εθνικής συνείδησης

ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

της Ελένης Σαράντη, καθηγήτριας Πανεπιστημίου Αθηνών

Κάθε ανάλυση της γένεσης της νεοελληνικής εθνικής συνείδησης συνδέεται άμεσα με την εθνική συνείδηση των Βυζαντινών από την οποία πηγάζει. Οι Βυζαντινοί αποκαλούντο Ρωμαίοι και η χώρα τους Ρωμανία και Ρωμαΐς γη, διότι η αυτοκρατορία τους αποτελούσε συνέχεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο επίσημος τίτλος του βυζαντινού αυτοκράτορα ήταν αυτοκράτωρ και βασιλεύς των Ρωμαίων. Ο όρος Βυζαντινός δήλωνε αποκλειστικά τον κάτοικο της Κωνσταντινούπολης, όπως μετονομάστηκε η αρχαία ελληνική αποικία Βυζάντιο στη θέση όπου ιδρύθηκε η Βασιλεύουσα. Παράλληλα, οι όροι Έλλην και ελληνικός είχαν προσλάβει θρησκευτική σημασία από τους Πατέρες της Εκκλησίας: Έλληνες ήταν οι ειδωλολάτρες.

Ο Χριστιανισμός ήταν ο κυριότερος από τους τρεις θεμέλιους λίθους του βυζαντινού πολιτισμού, ο δεύτερος ήταν η ρωμαϊκή πολιτική θεωρία και το ρωμαϊκό δίκαιο, και ο τρίτος η ελληνική παιδεία και γλώσσα. Γλώσσα των πεπαιδευμένων ήταν η ελληνική, που από τον 6ο αιώνα καθιερώνεται ως η επίσημη γλώσσα της νομοθεσίας και της διοίκησης, ενώ η λατινική εγκαταλείφθηκε.

Η ελληνική γλώσσα στην παιδεία και στη φιλολογία πρόσφερε τη σύνδεση με τη γραμματεία και τις πολιτιστικές αξίες του αρχαίου κόσμου. Κατά τη διάρκεια της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας, οι Βυζαντινοί μελετούσαν και σχολίαζαν τα αρχαία κείμενα, η αυθεντία των οποίων είχε αναγνωριστεί ως πρότυπο μίμησης και πηγή έμπνευσης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν κείμενα της μέσης και ύστερης βυζαντινής εποχής, στα οποία οι λόγιοι προσδιορίζουν τους συγχρόνους τους ως Έλληνες ως προς το γένος λόγω της ελληνικής παιδείας και γλώσσας τους. Τον 14ο αιώνα ο Θεόδωρος Μετοχίτης μας δίνει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα όταν δηλώνει ότι οι σύγχρονοί του Βυζαντινοί ανήκαν στο ίδιο γένος και είχαν την ίδια γλώσσα με τους Έλληνες. Σύμφωνα με τον Μετοχίτη, η συνείδηση της εθνικής και πολιτισμικής συνέχειας ήταν δυνατή διότι φορέας της ήταν η ίδια γλώσσα.

Περί της Στρατιωτικής Εκγύμνασης και Εκπαίδευσης στο Βυζάντιο κατά την Υστερη Περίοδο (1204-1453)

του Νικόλαου Σ. Κανελλόπουλου

.

Μεταξύ των παραγόντων που επιδρούν στην απόδοση ενός στρατεύματος συγκαταλέγονται το ηθικό των πολεμιστών, ο εξοπλισμός τους, η πολεμική τακτική και, σε ανώτερο επίπεδο, η επιλεγείσα στρατηγική. Σε αυτούς αναμφισβήτητα προστίθεται η στρατιωτική εκπαίδευση. Ο βαθμός ρεαλισμού της εκπαίδευσης, η διάρκεια και η έντασή της αποτελούν θεμελιακούς λίθους για τη βέλτιστη προετοιμασία των μαχητών. Συνδέεται άρρηκτα με την τακτική και την επιτυχία κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις, καθώς οι στρατιώτες καλούνται να πολεμήσουν κατά τον τρόπο που εκπαιδεύτηκαν, ειδάλλως η μεν εκπαίδευση αποτυγχάνει ως προς το σκοπό της, η δε μαχητική ικανότητα του στρατεύματος τίθεται σε αμφισβήτηση πριν καν αυτό εισέλθει στη μάχη (σ.1).

Οι Βυζαντινοί, κληρονόμοι και συνεχιστές της ρωμαϊκής στρατιωτικής παράδοσης, ασχολήθηκαν με ζητήματα στρατιωτικής εκπαίδευσης. Αδιάψευστο μάρτυρα αποτελούν τα εγχειρίδια περί τακτικής και πολιορκητικής που έχουν διασωθεί, τα οποία προορίζονταν για την θεωρητική εκπαίδευση και κατάρτιση των βυζαντινών αξιωματούχων (σ.2). Συνήθως, ακολουθώντας την ελληνορωμαϊκή παράδοση, αυτά περιελάμβαναν στην ύλη τους ειδικότερες οδηγίες για την εξάσκηση των στρατευμάτων (σ.3). Αν και σημαντικό ζήτημα, η εκπαίδευση του βυζαντινού στρατού δεν έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των ερευνητών, με εξαίρεση ένα μικρό αριθμό εξειδικευμένων μελετών, οι οποίες επικεντρώνονται στη μέση βυζαντινή περίοδο, για την οποία οι πληροφορίες είναι σχετικά επαρκείς (σ.4).

Για την ύστερη περίοδο, στην οποία θα αναφερθούμε, δεν διαθέτουμε στοιχεία αντλούμενα από στρατιωτικά εγχειρίδια σχετικά με την θεωρητική ή πρακτική εκπαίδευση του βυζαντινού στρατού, καθώς είτε δεν εγράφησαν είτε δεν σώζονται παρόμοια κείμενα (σ.5).

Παρά ταύτα, συγκεντρώνοντας στοιχεία από τις ιστορικές πηγές και κυρίως από κείμενα, όπως επιστολές, εγκωμιαστικούς λόγους, φιλοσοφικές και συμβουλευτικές πραγματείες, έχουμε τη δυνατότητα να σχηματίσουμε μία ικανοποιητική εικόνα των μεθόδων εξάσκησης των στρατιωτών. Συγκεκριμένα, για τον 13ο-14ο αιώνα, πληθώρα στοιχείων αντλούμε από τα ιστορικά έργα των Γεωργίου Παχυμέρη, Νικηφόρου Γρηγορά και Ιωάννη Καντακουζηνού (1347-1354), ενώ λιγότερο χρήσιμη αποδεικνύεται η Χρονική Συγγραφή του Γεωργίου Ακροπολίτη.