Καλοκαίρι του 413 π.Χ.: Η Αθήνα προ της ολοκληρωτικής καταστροφής

Όταν η είδηση της πανωλεθρίας (στη Σικελία) έφτασε στην Αθήνα, αρνιόταν για αρκετό καιρό να πιστέψουν ότι είχε γίνει τέτοια ολοκληρωτική καταστροφή, παρ’ όλον ότι πολλοί στρατιώτες της εκστρατείας, οι οποίοι είχαν κατορθώσει να διαφύγουν από τον όλεθρο, τους το έλεγαν καθαρά.

Όταν πιά το παραδέχτηκαν, έστρεψαν όλον τους τον θυμό εναντίον των ρητόρων που τους είχαν παρακινήσει να κάνουν την εκστρατεία – σαν να μην είχαν οι ίδιοι ψηφίσει να γίνει – και εναντίον των χρησμολόγων και των μάντεων και όσων άλλων που με τις προφητείες τους τους είχαν δημιουργήσει την ελπίδα ότι θα κυριέψουν την Σικελία.

Τα πάντα τους πίεζαν από παντού και τα όσα τους είχαν συμβεί τους προκαλούσαν φόβο και βρίσκονταν σε μεγάλη αμηχανία. Ο καθένας τους, αλλά και η πολιτεία στο σύνολό της, είχε σκληρά δοκιμαστεί, γιατί είχε στερηθεί από πολλούς οπλίτες και ιππείς, ολόκληρη μιά στρατιωτική κλάση, την οποία έβλεπαν ότι δεν μπορούσαν να αντικαταστήσουν με άλλην.

Έβλεπαν ότι δεν υπάρχουν αρκετά καράβια στους ναυστάθμους, ούτε χρήματα στο δημόσιο ταμείο, ούτε πληρώματα για τα πολεμικά και δεν είχαν την στιγμή εκείνη, καμιά ελπίδα ότι θα μπορούσαν να σωθούν.

Πίστευαν ότι οι εχθροί τους της Σικελίας, μετά την καθολική νίκη τους, θα έρχονταν αμέσως με το ναυτικό τους, να επιτεθούν εναντίον του Πειραιά αλλά και ότι οι εχθροί τους στην Ελλάδα, που είχαν σε όλα διπλάσια πολεμική ετοιμασία, θα τους έκαναν επίθεση και στην στεριά και στην θάλασσα μαζί με τους συμμάχους της Αθήνας που θ’ αποστατούσαν.

Αποφάσισαν, όμως, ότι δεν έπρεπε, αφού είχαν ακόμα δυνάμεις, να καμφθούν, αλλά να ετοιμάσουν στόλο παίρνοντας ξυλεία από όπου μπορούσαν, να εξασφαλίσουν την υπακοή των συμμάχων τους, και ιδιαίτερα της Εύβοιας, να μειώσουν τις δαπάνες της πολιτείας και να εκλέξουν ένα συμβούλιο από ανθρώπους ηλικιωμένους που θα εξέταζαν προκαταρκτικά όλα τα μέτρα που θ’ απαιτούσε η κατάσταση.

Πως προσπάθησε ο Νικίας να αποτρέψει τους Αθηναίους από την Εκστρατεία στη Σικελία

Ο Νικίας, ο οποίος είχε οριστή στρατηγός παρά τη θελησή του, θεωρούσε ότι η πολιτεία είχε πάρει σφαλερή απόφαση και ότι με ισχνή πρόφαση επιδιωκόταν η κατάκτηση ολόκληρης της Σικελίας, πράγμα που ήταν δύσκολο έργο. Ήθελε να ματαιώση την εκστρατεία. Ανέβηκε στο βήμα και είπε στους Αθηναίους, περίπου, τα εξής:

«Η Εκκλησία αυτή έγινε για ν’ αποφασίση πως πρέπει να γίνουν οι προετοιμασίες για την εκστρατεία της Σικελίας. Αλλά εγώ νομίζω ότι πρέπει να εξετάσωμε πάλι το ζήτημα κατ’ αρχήν, αν δηλαδή είναι ορθό να εκστρατεύση ο στόλος ώστε να μην πάρωμε, βιαστικά, μιάν απόφαση για τόσο σπουδαίο ζήτημα και να μην προκαλέσωμε, παρασυρόμενοι από ξένους, έναν πόλεμο που δεν μας αφορά.

«Η συμμετοχή μου στην εκστρατεία είναι τιμή για μένα και φοβάμαι για τη ζωή μου λιγότερο από κάθε άλλον, αλλά θεωρώ εξίσου καλόν πολίτη εκείνον που σκέπτεται και τον εαυτό του και την περιουσία του, γιατί είναι φυσικό να θέλη, για το δικό του συμφέρον, να ευδοκιμή η πολιτεία.

«Και στο παρελθόν ποτέ οι τιμές τις οποίες μου έκαναν δεν μ’ εμπόδισαν να μιλήσω κατά τις πεποιθήσεις μου, και ούτε τώρα θα πω τίποτε άλλο από εκείνο που πιστεύω ότι είναι καλίτερο.

«Ξέρω καλά ότι, με την ιδιοσυγκρασία σας, τα λόγια μου δεν θα είχαν κανένα αποτέλεσμα αν σας προέτρεπα να φροντίσετε να διατηρήσετε τα όσα έχετε και να μην ριψοκινδυνεύσετε τα έτοιμα για αβέβαια μελλοντικά πράγματα.

«Θα σας εξηγήσω όμως, ότι η βιασύνη σας είναι άκαιρη και ότι δεν είναι εύκολο να επιτύχετε τον σκοπό που επιδιώκετε.

«Ισχυρίζομαι, δηλαδή, ότι εκείνο που επιδιώκετε είναι ν’ αφήσετε πίσω σας πολλούς εχθρούς και να πάτε εκεί να δημιουργήσετε άλλους, οι οποίοι, μετά, θα έρθουν και αυτοί εδώ. Νομίζετε, ίσως, ότι οι συνθήκες ειρήνης που κάνατε, έχουν κάποιαν αξία. Βέβαια, όσο μένετε ήσυχοι, θα υπάρχη ειρήνη, ονομαστικά τουλάχιστον (γιατί σ’ αυτό το σημείο την κατάντησαν οι ενέργειες μερικών, και δικών μας και αντιπάλων), αλλά αν χάσωμε κάπου σημαντικές δυνάμεις, τότε γρήγορα οι εχθροί σας θα σας επιτεθούν και τούτο επειδή μόνο οι συμφορές που έπαθαν τους ανάγκασαν να κάνουν ειρήνη, περισσότερο ταπεινωτική για εκείνους, παρά για σας.

Η ανοησία, η δειλία, η αδιαφορία και η περιφρόνηση του εχθρού – Δημηγορία των Κορινθίων στο Συμβούλιο της Πελοποννησιακής Συμμαχίας

(σημείωση: Η ομιλία έγινε αμέσως μετά την απόφαση των Σπαρτιατών να πολεμήσουν εναντίον των Αθηναίων και την παραπομπή του ζητήματος στο Συμβούλιο της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, διαρκούσης της πολιορκίας της Ποτίδαιας).

.

«Σύμμαχοι! Δεν μπορούμε πιά να κατηγορούμε τους Λακεδαιμονίους ότι δεν εψήφισαν πόλεμο ή ότι δεν μας συγκάλεσαν για τον σκοπό αυτόν. Αν οι αρχηγοί έχουν δικαίωμα να κανονίζουν μόνοι τους τις εσωτερικές τους υποθέσεις, όπως και κάθε άλλο μέλος της συμμαχίας, έχουν όμως καθήκον να έχουν την πρώτη ευθύνη στο ν’ αποφασίζουν για τα κοινά ζητήματα της συμμαχίας, όπως έχουν και την πρώτη θέση στις τιμές.

«Όσοι από μας είχαν δοσοληψίες με τους Αθηναίους δεν έχουν ανάγκη από συμβουλές για να φυλάγωνται απ’ αυτούς. Οι άλλοι, όσοι κατοικούν σε μεσόγεια μέρη, μακριά από τις θαλάσσιες συγκοινωνίες, πρέπει να ξέρουν ότι, αν δεν βοηθήσουν τις παράλιες πολιτείες, θα τους είναι πολύ δύσκολο να διαθέσουν τα γεωργικά τους προϊόντα και να τα επμπορεύωνται με τα όσα η θάλασσα προμηθεύει στη στεριά. Και δεν πρέπει να κρίνουν σφαλερά τα όσα λέγονται εδώ, σαν σκέψεις που δεν τους ενδιαφέρουν. Πρέπει, αντίθετα, να σκεφτούν ότι, αν αδιαφορήσουν τώρα για τις παράλιες πολιτείες, θα έρθη στιγμή που θα κινδυνέψουν κ’ εκείνοι. Πρέπει να σκεφτούν ότι η συνέλευση γίνεται τόσο για τα συμφέροντα των άλλων όσο και για τα δικά τους συμφέροντα. Για το λόγο αυτόν δεν πρέπει να έχουν κανένα δισταγμό να προτιμήσουν τον πόλεμο από την ειρήνη.

«Οι φρόνιμοι, όταν δεν τους αδική κανείς, μένουν, βέβαια, ήσυχοι, αλλά οι γενναίοι, όταν αδικούνται, πολεμούν. Και όταν ο πόλεμος τους ευνοήσει κάνουν πάλι ειρήνη. Και δεν παρασύρονται αλόγιστα από τις πιθανές επιτυχίες που ίσως φέρη ο πόλεμος, αλλά ούτε και ανέχονται τις αδικίες, επειδή βρίσκουν ευχάριστη την ειρηνική ζωή. Όσοι αδρανούν, επειδή έχουν ευχάριστη ζωή, κινδυνεύουν γρήγορα να χάσουν την ευχαρίστηση αυτή, αιτία της αδράνειάς τους, αλλά και όσοι δείχνουν πλεονεξία, με τη σκέψη της πολεμικής επιτυχίας, δεν καταλαβαίνουν πόσο απατηλή είναι η έπαρσή τους.

Θουκυδίδης, Αρχίδαμος ο 2ος και τα διαχρονικά παιδευτικά αδιέξοδα

Το διδακτικό μεγαλείο του Θουκυδίδη

Ο 2ος Πελοποννησιακός Πόλεμος, που μαινόταν μεταξύ 431 και 404 π.Χ. ερήμωσε την Ελλάδα, και την καθυπόταξε σε εχθρούς και προδότες, στην εποχή που η συγκεντρωμένη της ισχύς, ήταν ικανή να αναδείξει και να εξελίξει στο ζωτικό  κέντρο των ιστορικών εξελίξεων της ανθρωπότητος τον λαμπρότερο πολιτισμό όλων των εποχών. Η γεωγραφική έκταση στην οποία δρούσαν συστηματικά, αποικούσαν ή επηρρέαζαν ισχυρά οι Έλληνες κατά το ξέσπασμα του πολέμου, εκτεινόταν αποδεδειγμένα, από τις «Ηράκλειες Στήλες» εώς τον Εύξεινο Πόντο.

Στην ομιλία του Βασιλέως Αρχιδάμου του 2ου προς το συμβούλιο των Σπαρτιατών αρχόντων (ακολουθεί στο παρόν άρθρο), όπως και σε πλήθος άλλων αποσπασμάτων της Ιστορίας του Θουκυδίδη, έχουν αποκαλυφθεί και πολυ – μελετηθεί θεμελιώδεις αρχές της σύγχρονης επιστήμης της Κυβερνητικής, της «Θεωρίας Παιγνίων» και πλήθους άλλων καθιερωμένων και κυριαρχικών ακαδημαϊκών επινοημάτων, εμπνευσμένων και διατυπωμένων έπειτα από «ωκεανούς χρόνου». Οι εμπνευστές τους και οι μελετητές τους, είχαν (και συνεχίζουν να έχουν) το ισχυρότατο πλεονέκτημα πληθώρας καταγεγραμμένης ιστορικής εμπειρίας. (Και βέβαια, η σύγχρονη ιστορία είναι γραμμένη και μελετημένη υπό την αθάνατη «Θουκυδιδειο» διδασκαλία και μέθοδο).

Κι όμως, παρά τα εξελιγμένα σύγχρονα μαθηματικά, τα εφαρμοσμένα πρότυπα και τα πανίσχυρα σύγχρονα αναλυτικά εργαλεία, η ανθρώπινη ιστορία κάνει αέναους «κύκλους» γύρω από την κατά Θουκυδίδη «ανθρώπινη φύση». Η γνώση μεταδίδεται με τρόπους αναποτελεσματικούς και καταλήγει να ερμηνεύεται, κατά κανόνα, υπό το πρίσμα της ανθρώπινης απληστείας, του εγωκεντρισμού και της αλαζονείας. Τα μεγάλα κέντρα ισχύος, όπως λ.χ. οι αυτοκρατορίες, αναδύονται, συρικνώνονται και καταρρέουν με μία επαναληπτική μονοτονία που, εξ αποστάσεως, καταντά βαρετή.

Η «επαφή με την πραγματικότητα», εν τη ευρεία της έννοια, κι εφ’ όσον σκοπεύει προς το «κοινό καλό» μέσω της τριβής με τις πραγματικές συνθήκες, της λογικής, των δίκαιων συμβιβασμών, της  επιλύσεως αδικιών, των καινοτομιών κλπ., είναι η κύρια δημιουργός δύναμη των κέντρων ανθρώπινης ισχύος, των αυτοκρατοριών και των ανθρώπινων πολιτισμών. Κι αυτή η πολύτιμη «επαφή», είναι αυτό ακριβώς το στοιχείο που «πετιέται στα σκουπίδια», αμέσως μόλις επιτευχθεί σημαντική ανθρώπινη κυριαρχία. Οι αυτοκρατορίες καταρρέουν πρωτίστως από παράγοντες ενδογενείς.

Ο τελευταίος λόγος του Περικλή

Βρισκόμαστε στο 430 π.Χ., 2ο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου και έτος κατά το οποίο ξέσπασε η πρώτη περίοδος του Λοιμού (τυφοειδής πυρετός, πιθανόν συνδυασμένος και με άλλους παράγοντες) που αποδεκάτισε τους Αθηναίους. Οι Πελοποννήσιοι πραγματοποιούν τη 2η εισβολή τους στην Αττική. Σε αυτό το σημείο, και καθώς το ηθικό των Αθηναίων είναι πολύ πεσμένο, ο Θουκιδίδης αφηγείται στο 2ο Βιβλίο της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου, τον τελευταίο καταγεγραμμένο λόγο του Περικλή στην Εκκλησία του Δήμου.

.

«Είχα προβλέψει την εναντίον μου αγανάκτησή σας – καταλαβαίνω πολύ καλά τα αίτιά της – και γι αυτό συγκάλεσα Εκκλησία, για να σας θυμίσω, ακριβώς, μερικά πράματα και να σας αποδείξω ότι έχετε άδικο ν’ αγανακτήτε εναντίον μου και ότι δεν δείχνετε καρτερία μπροστά στις συμφορές. Πιστεύω ότι, αν μιά πολιτεία βρίσκεται, στο σύνολό της, σε ακμή, εξυπηρετεί πολύ καλύτερα τους πολίτες παρά όταν οι πολίτες ευτυχούν ο καθένας, αλλά η πολιτεία στο σύνολό της δυστυχεί. Όσο κι αν ένας ιδιώτης ευτυχή στις ιδιωτικές του υποθέσεις, καταστρέφεται κι ο ίδιος μαζί με την πατρίδα του, αν καταστραφή εκείνη.

«Αν όμως δυστυχήση, ενώ η πατρίδα του ευημερεί, έχει πολλές ελπίδες να σωθή. Αφού, λοιπόν, η πολιτεία μπορεί να ανθέξη στις δυστυχίες των πολιτών της, ενώ οι πολίτες δεν μπορούν να ανθέξουν στην δυστυχία της πολιτείας, πως είναι δυνατόν να μην την βοηθήσωμε, αλλά να κάνωμε ό, τι σεις τώρα κάνετε; Τσακισμένοι απ’ τις προσωπικές συμφορές, παραμελείτε το έργο της κοινής σωτηρίας και στρέφετε τις κατηγορίες σας και εναντιον μου, που σας συμβούλεψα να πολεμήστε, και εναντίον του εαυτού σας που συμφωνήσατε μαζί μου και αποφασίσατε τον πόλεμο. Αγανακτείτε εναντίον μου, ενώ είμαι άξιος και δεν είμαι κατώτερος από κανέναν όταν πρόκειται να διακρίνω ποιό είναι το σωστό σε κάθε περίπτωση και να σας το εξηγήσω.

«Είμαι φιλόπατρις και ανώτερος χρημάτων. Εκείνος που ξέρει τι πρέπει να γίνη κι όμως δεν έχει την ικανότητα να πείση τους άλλους, είναι σαν να μην ξέρη τίποτε. Όποιος έχει και τα δύο αυτά χαρίσματα, αλλά δεν έχει φιλοπατρία, δεν μπορεί να δώση τις συμβουλές που πρέπει. Αν έχη φιλοπατρία, αλλά δεν είναι ανώτερος χρημάτων, τότε μπορεί τα πάντα να πουλήση για χρήματα.