Ἡ πολιορκία τῆς Κωνσταντινούπολης, 29 Μαΐου 1453

.

Φώτης Κόντογλου

Σὰν σήμερα πάρθηκε ἡ Πόλη ἀπ᾿ τὸν σουλτὰν Μεμέτη στὸ 1453, μέρα Τρίτη, βγαίνοντας ὁ ἥλιος.

Μιὰ τέτοια ἱστορία δὲ μπορεῖ νὰ τὴ γράψῃ ἄξια κανένας· δὲν πιστεύω νὰ βρίσκεται τέτοιος μεγάλος μάστορης. Κανένας, ἂς ἤτανε κι ὁ ἴδιος ὁ Ὅμηρος, ποὺ τραγούδησε μὲ λόγια σὰν κοτρώνια τὸν φημισμένον ἐκεῖνο πόλεμο τῆς Τρωάδας.

Κείνη τὴ μέρα, ποὺ δὲν πρέπει νὰ λογαριαστῇ μηδὲ στὶς μέρες τῶν χρονῶν, μηδὲ στὶς μέρες τῶν μηνῶν, παρὰ νὰ τὴ σκεπάσῃ σκοτάδι, ὅπως λέγει ὁ Ἰὼβ γιὰ τὴ μέρα ποὺ γεννήθηκε, ὁ φόβος ποὔπιασε τοὺς ἀνθρώπους ἤτανε τέτοιος, ποὺ τρεῖς καὶ τέσσερες γενιὲς δὲ φτάξανε γιὰ νὰ συνεφέρουνε. Ἀκόμα καὶ σήμερα, σὰ διαβάζει κανένας ὅσα γράψανε οἱ ἱστορικοὶ ἐκεινοῦ τοῦ καιροῦ, εἶνε στιγμὲς ποὺ τρέμει στ᾿ ἀλήθεια, σὰ νὰ βρίσκεται ὁ ἴδιος μέσα στὴν Πόλη, κι᾿ ὥρα μὲ τὴν ὥρα περιμένει νὰ δῇ τοὺς Τούρκους νὰ σφάξουνε τὸν κόσμο μπροστὰ στὰ μάτια του.

Ἀναλόγως τὰ μεγαλεῖα, ποὺ εἶδε αὐτὴ ἡ φημισμένη Κωνσταντινούπολη, ἀναλόγως τὰ χίλια χρόνια πὤξησε, ἀναλόγως στάθηκε καὶ τὸ ψυχομαχητό της. Ὅλος ὁ κόσμος ταράχτηκε· στὰ πειὸ ξέμακρα μέρη τῆς χριστιανωσύνης ἀκούστηκε ὁ βρόντος πὤκανε τὸ κορμί της σὰν ἔπεσε ἄψυχο ἀνάμεσα ἀνατολὴ καὶ δύση. Δὲ μιλῶ σὰ ρωμιός· μιλῶ σὰν ἄνθρωπος γιὰ μιὰ ἀπὸ τὶς πιὸ σκληρὲς συμφορὲς ποὺ πέρασε ἡ ἀνθρωπότητα. Θεριὸ πρέπει νἆνε κανένας γιὰ νὰ μὴ δακρύσῃ τὸ μάτι του.

Καὶ ποιὸς δὲν τὴν ἔκλαψε! Ἕλληνες, Βενετσάνοι, Γενοβέζοι, Βούλγαροι, Σέρβοι, Ροῦσσοι, Πολωνοί, Ἀρμεναῖοι, ἀκόμα κ᾿ οἱ ἴδιοι οἱ Τοῦρκοι, ὅλοι τὴν κλάψανε, γιατὶ στὰ καλὰ χρόνια της ὅλοι τὴν καμαρώνανε. Ὁ ἄνθρωπος εἶνε γιομάτος παραξενιές. Χαίρεται καὶ καυχιέται γιὰ τὰ σπουδαῖα πράγματα, ποὺ μπόρεσε νὰ φτιάσῃ, μὲ τόσους κόπους, μὲ τὸ αἷμα τῆς καρδιᾶς του, μὰ πάλι ὁ ἴδιος, σὰν νὰ τὸν σπρώχνῃ ὁ διάολος μὲ τὰ δικά του τὰ χέρια πάει καὶ τὰ χαλᾶ, ρίχνει χάμω τὸ εἴδωλο ποὺ λάτρεψε, τὸ τσακίζει καὶ τὸ ποδοπατᾶ.

Η σφαγή των Θεσσαλονικέων στον Ιππόδρομο το 390 μ.Χ.

Θεοδόσιος και Αμβρόσιος

.

του Θάνου Δασκαλοθανάση

Ιστορική για τη σκληρότητά της έχει μείνει η σφαγή 7.000 Θεσσαλονικέων στον Ιππόδρομο το 390μ.Χ., με διαταγή του Θεοδοσίου, ως τιμωρία για την εξέγερση εναντίον της φρουράς του, που αποτελούνταν από Γότθους υπό τον Βουτέριχο.

Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α’ (379-395 μ.Χ.), στην προσπάθεια του να εξουδετερώσει τον κίνδυνο των Γότθων, επιδίωξε να αποκαταστήσει φιλικές σχέσεις μαζί τους και κάλεσε πολλούς από αυτούς να εγκατασταθούν μέσα στο βυζαντινό κράτος. Οι ντόπιοι κάτοικοι ωστόσο, δε σταματούσαν να τους μισούν και γιατί ήταν ξένοι και γιατί συνέχιζαν τις ληστρικές επιδρομές. Η δυσαρέσκεια αυτή ήταν ιδιαίτερα έντονη στη Θεσσαλονίκη, όπου η φρουρά της πόλης αποτελούνταν από Γότθους.

Το 390 μ.Χ. ο διοικητής της γοτθικής φρουράς της Θεσσαλονίκης Βουτέριχος συνέλαβε και φυλάκισε, για ασήμαντο λόγο, έναν πολύ δημοφιλή ηνίοχο του ιπποδρόμου. Επειδή εκείνες τις μέρες θα γίνονταν αρματοδρομίες, οι Θεσσαλονικείς ζήτησαν από το Βουτέριχο να αφήσει ελεύθερο τον ηνίοχο, για να πάρει κι αυτός μέρος στους αγώνες. Ο Γότθος διοικητής όμως αρνήθηκε.

Η άρνηση αυτή στάθηκε αφορμή για να ξεσπάσει η δυσαρέσκεια και να πυροδοτήσει μια λαϊκή εξέγερση που ήταν φαινόμενο όχι ασυνήθιστο στο Βυζάντιο. Ο λαός της πόλης εξεγέρθηκε και στη διάρκεια των βίαιων ταραχών που ακολούθησαν, σκοτώθηκαν όλοι σχεδόν οι Γότθοι της φρουράς, καθώς και άλλοι αξιωματούχοι, ενώ πολλά δημόσια κτίρια καταστράφηκαν.

Όταν ο Θεοδόσιος πληροφορήθηκε τα γεγονότα εξοργίστηκε και αποφάσισε να τιμωρήσει σκληρά την πόλη. Στα Μεδιόλανα όπου βρισκόταν, ο επίσκοπος Αμβρόσιος προσπάθησε να τον πείσει να φανεί επιεικής, χωρίς αποτέλεσμα.

Βυζαντινή Λογοτεχνία – Μέρος Β΄ –

.

το α’ μέρος

Η θεολογία

           Στην ανάπτυξη της θεολογίας πρέπει να διακριθούν δύο περίοδοι. Η πρώτη είναι η λογοτεχνική περίοδος των Πατέρων της Εκκλησίας, η οποία διαδέχτηκε την αρχαία χριστιανική κατά το πρώτο μισό του 4ου αιώνα. Αυτή η εποχή λέγεται και παλιά βυζαντινή. Η δεύτερη περίοδος αρχίζει από το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα. Ο Κύριλλος ο Αλεξανδρείας και ο Θεοδώρητος ο Κύρου, οι τελευταίοι κλάδοι δυο μεγάλων θεολογικών σχολών, της Αλεξανδρείας και της Αντιόχειας, είναι και οι τελευταίοι υπέροχοι θεολόγοι οι οποίοι αναδείχτηκαν εξίσου στη δογματική και απολογητική, την ερμηνευτική και ομιλητική. Μετά από αυτούς δε γέννησε πλέον διαπρεπείς θεολόγους ο 5ος αιώνας, όταν δε κατά τον 6ο αιώνα εμφανίστηκαν οι πολέμιοι του μονοφυσιστισμού, ο κύκλος της λογοτεχνικής δράσης των θεολόγων περιορίστηκε σημαντικά.

            Μεγαλύτερη όμως σπουδαιότητα παρουσιάζει το γεγονός ότι από τις αρχές του 6ου αιώνα, έχουν εισχωρήσει στη θεολογία οι αριστοτελικοί ορισμοί, που τάχτηκαν στην υπηρεσία της θεολογικής θεωρίας. Τούτο είναι το γνώρισμα του τέλους της εποχής των Πατέρων και της αρχομένης σχολαστικής θεολογίας. Συνέβη δε τούτο με το Λεόντιο του Βυζαντίου, στον οποίο βλέπουμε την αυθεντία των εκκλησιαστικών Πατέρων.

Η συνάντηση του Ιησού με τους Έλληνες

Ο Ιωάννης είναι ο μόνος Ευαγγελιστής, ο οποίος περιλαμβάνει το περιστατικό της συναντήσεως του Ιησού με τους Έλληνες αμέσως μετά τη θριαμβευτική του είσοδο στην Ιερουσαλήμ :  ῏Ησαν δέ τινες ῞Ελληνες ἐκ τῶν ἀναβαινόντων, ἵνα προσκυνήσωσιν ἐν τῇ ἑορτῇ. Οὗτοι οὖν προσῆλθον Φιλίππῳ τῷ ἀπὸ Βηθσαϊδὰ τῆς Γαλιλαίας, καὶ ἠρώτων αὐτὸν, λέγοντες· Κύριε, θέλομεν τὸν ᾿Ιησοῦν ἰδεῖν.

Ἔρχεται Φίλιππος, καὶ λέγει τῷ ᾿Ανδρέᾳ, καὶ πάλιν ᾿Ανδρέας καὶ Φίλιππος λέγουσι τῷ ᾿Ιησοῦ. Ὁ δὲ ᾿Ιησοῦς ἀπεκρίνατο αὐτοῖς λέγων· ἐλήλυθεν ἡ ὥρα, ἵνα δοξασθῇ ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου.

Το πρώτο πράγμα που πρέπει να τονισθεί είναι ότι, αντίθετα με την άποψη μερικών ερευνητών, ο Ελληνισμός συνδέεται στενά με την όλη προοπτική του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου. Υπάρχει πρώτα σ’ αυτό μια χαρακτηριστική έμφαση στον οικουμενικό χαρακτήρα και στην αποστολή του Ιησού Χριστού, μια διεύρυνση του ορίζοντος της σωτηρίας που προσφέρει ο Χριστός σε παγκόσμια κλίμακα.

Ο Χριστός, τονίζεται, ήλθε στον κόσμο για να φωτίση «πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τόν κόσμον» ∙ είναι «ὁ ἀμνός τοῦ Θεοῦ ὁ αἴρων τήν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου», ο οποίος θα ελκύση «πάντας» κοντά του, ώστε να «σωθῇ ὁ κόσμος δι’ αὐτοῦ». Η προφητεία του αρχιερέως ότι ο Ιησούς «ἔμελλεν ἀποθνήσκειν … οὐχ ὑπέρ τοῦ ἔθνους μόνον (δηλαδή των Ιουδαίων), ἀλλ ‘ ἵνα καί τά τέκνα τοῦ Θεοῦ τά διασκορπισμένα συναγάγῃ εἰς ἕν», σε συνδυασμό με τη φράση του Ιησού «καί ἄλλα πρόβατα ἔχω , ἅ οὐκ ἔστιν ἐκ τῆς αὐλῆς ταύτης» μαρτυρεί συνειδητή προσπάθεια του Ιωάννη να διευρύνη τον ορίζοντα του Χριστιανισμού ώστε να περιλάβη και τους λεγόμενους  εθνικούς.

Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι  οι ομοεθνείς του  Εβραίοι εναντιώθηκαν στον Ιησού, εκείνος απευθύνεται στους Έλληνες. Αυτό που πρέπει επίσης να αξιολογηθεί είναι ότι οι Έλληνες  ζητούν τη μεσολάβηση του Φιλίππου και του Ανδρέα  που έχουν ελληνικά ονόματα.

Η αγορά της Πόλης

ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Για πολλούς αιώνες όλοι οι «δρόμοι οδηγούσαν στη Ρώμη», ωστόσο, κάποτε ήγγικεν η ώρα της Κωνσταντινούπολης. Δεν υπάρχει σ’ όλο τον κόσμο άλλη πολιτεία, εκτός από την Κωνσταντινούπολη, που να είναι χτισμένη σε δύο ηπείρους, ενώ ο ιδανικός τρόπος για να προσεγγίσει κανείς την Πόλη βέβαια ήταν από τη θάλασσα, όπως συνηθιζόταν από την αρχή της ιστορίας της, ως αποικία του Βύζα και αργότερα ως η Κωνσταντίνου Πόλις, η μεγαλύτερη πόλη του μεσαίωνα.

Τα πλοία άφηναν πίσω τους το Αιγαίο, περνούσαν μέσα από τα Δαρδανέλλια, τον ελληνικό Ελλήσποντο, τη Θάλασσα του Μαρμαρά και στη συνέχεια την αρχαία Προποντίδα, για να διασχίσουν το Βόσπορο, αυτό το καταπληκτικής ομορφιάς υδάτινο στενό που χωρίζει Ευρώπη και Ασία, για να διαπλεύσουν το στόμιο του Κεράτιου Κόλπου και να δέσουν στο κάτω άκρο του Βοσπόρου ή βορειότερα, στο λιμάνι του Γαλατά, το οποίο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα τους μεσαιωνικούς χρόνους. Το Βόσπορο τον χαρακτήρισαν ως «το στενό που ξεπερνά όλα τα στενά, γιατί μ’ ένα κλειδί ανοίγει και κλείνει δύο κόσμους, δύο θάλασσες».

Ευλογημένος τόπος, ιδανικός ψαρότοπος, γι’ αυτό και ήταν μία από τις κύριες πηγές εισοδήματος για τους Βυζαντινούς. Άλλες σημαντικές πηγές εισοδήματος ήταν οι δασμοί και τα λιμενικά τέλη, που πλήρωναν όσα πλοία περνούσαν από το στενό, μιας και το Βυζάντιο έλεγχε το Βόσπορο από την αρχή της ιστορίας του κι αυτός ήταν ο βασικός λόγος της ανάπτυξής του.

Προς τη διαμόρφωση της νεοελληνικής εθνικής συνείδησης

ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

της Ελένης Σαράντη, καθηγήτριας Πανεπιστημίου Αθηνών

Κάθε ανάλυση της γένεσης της νεοελληνικής εθνικής συνείδησης συνδέεται άμεσα με την εθνική συνείδηση των Βυζαντινών από την οποία πηγάζει. Οι Βυζαντινοί αποκαλούντο Ρωμαίοι και η χώρα τους Ρωμανία και Ρωμαΐς γη, διότι η αυτοκρατορία τους αποτελούσε συνέχεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο επίσημος τίτλος του βυζαντινού αυτοκράτορα ήταν αυτοκράτωρ και βασιλεύς των Ρωμαίων. Ο όρος Βυζαντινός δήλωνε αποκλειστικά τον κάτοικο της Κωνσταντινούπολης, όπως μετονομάστηκε η αρχαία ελληνική αποικία Βυζάντιο στη θέση όπου ιδρύθηκε η Βασιλεύουσα. Παράλληλα, οι όροι Έλλην και ελληνικός είχαν προσλάβει θρησκευτική σημασία από τους Πατέρες της Εκκλησίας: Έλληνες ήταν οι ειδωλολάτρες.

Ο Χριστιανισμός ήταν ο κυριότερος από τους τρεις θεμέλιους λίθους του βυζαντινού πολιτισμού, ο δεύτερος ήταν η ρωμαϊκή πολιτική θεωρία και το ρωμαϊκό δίκαιο, και ο τρίτος η ελληνική παιδεία και γλώσσα. Γλώσσα των πεπαιδευμένων ήταν η ελληνική, που από τον 6ο αιώνα καθιερώνεται ως η επίσημη γλώσσα της νομοθεσίας και της διοίκησης, ενώ η λατινική εγκαταλείφθηκε.

Η ελληνική γλώσσα στην παιδεία και στη φιλολογία πρόσφερε τη σύνδεση με τη γραμματεία και τις πολιτιστικές αξίες του αρχαίου κόσμου. Κατά τη διάρκεια της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας, οι Βυζαντινοί μελετούσαν και σχολίαζαν τα αρχαία κείμενα, η αυθεντία των οποίων είχε αναγνωριστεί ως πρότυπο μίμησης και πηγή έμπνευσης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν κείμενα της μέσης και ύστερης βυζαντινής εποχής, στα οποία οι λόγιοι προσδιορίζουν τους συγχρόνους τους ως Έλληνες ως προς το γένος λόγω της ελληνικής παιδείας και γλώσσας τους. Τον 14ο αιώνα ο Θεόδωρος Μετοχίτης μας δίνει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα όταν δηλώνει ότι οι σύγχρονοί του Βυζαντινοί ανήκαν στο ίδιο γένος και είχαν την ίδια γλώσσα με τους Έλληνες. Σύμφωνα με τον Μετοχίτη, η συνείδηση της εθνικής και πολιτισμικής συνέχειας ήταν δυνατή διότι φορέας της ήταν η ίδια γλώσσα.

Το βυθισμένο ανάκτορο

N. Σ. Μάργαρης

Το μοναδικό αξιοθέατο της Πόλης

Το θέαμα που αντικρίζει κανείς, όταν κατεβαίνει τα σκαλιά είναι εκπληκτικό. Ξαφνικά όμως, και κάτω από την Πόλη, βρίσκεται σε μια έκταση δέκα στρεμμάτων και βιώνει μια τραυματική εμπειρία. Οι αναρίθμητοι κίονες που στηρίζουν την πλίνθινη οροφή, οι οποίοι συνδυάζουν διάφορους ρυθμούς, δημιουργούν μια απόκοσμη ατμόσφαιρα, και με την κατάλληλη μουσική υπόκρουση υποβάλλουν τους επισκέπτες. Αν κάποιος βαδίσει πάνω στις ξύλινες εξέδρες, θα φτάσει στη γωνία με τις δυο Μέδουσες. Συγχρόνως θα έχει την ευκαιρία να παρατηρήσει τα υπερμεγέθη ψάρια του γλυκού νερού που κολυμπούν στο νερό. Στον χώρο αυτόν λειτουργούν σήμερα εκθέσεις ζωγραφικής και πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Καθώς κατεβαίνεις τα ξύλινα σκαλοπάτια, σε υποδέχεται ένα κύμα δροσερού αέρα. Στον <<επάνω>> κόσμο μπορεί να κάνει ζέστη ή κρύο ή μπορεί να βρέχει. Όταν όμως ολοκληρωθεί η κάθοδος, τότε αντιλαμβάνεσαι ότι βρίσκεσαι σε ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία της Πόλης.

Ο ιδρυτής της Μακεδονικής Δυναστείας Βασίλειος ο Α΄

Ο Βασίλειος και ο διάδοχός του Λέων ο ΣΤ’ στο Χρονικό του Σκυλίτζη

Ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας ήταν ο Βασίλειος Α΄ και η δυναστεία ονομάστηκε Μακεδονική γιατί ο ιδρυτής της είχε γεννηθεί στη Χαριούπολη της περιφέρειας Αδριανουπόλεως, η οποία υπαγόταν τότε διοικητικά στο θέμα Μακεδονία. Πιθανότατα ο Βασίλειος προερχόταν από εξελληνισμένη αρμενική οικογένεια. Την ελληνική του καταγωγή επιβεβαιώνει και το όνομα της μητέρας του (Παγκαλώ). Η Μακεδονική Δυναστεία θα ανοίξει  μια περίοδο μεγάλης ακμής και ισχύος του Βυζαντινού κράτους από το 867 μέχρι και το 1056.

Στα 812, ο ηγεμόνας των Βουλγάρων, Κρούμμος, λεηλατούσε όλη τη Θράκη και εξανάγκασε 10.000 αιχμαλώτους να μετεγκατασταθούν πέρα από τον Δούναβη. Ανάμεσά τους ήταν και η οικογένεια του νεογέννητου Βασίλειου. Κατάφεραν να επιστρέψουν στη Θράκη το 837, όταν ο Βασίλειος ήταν πια 25 χρόνων: Αγράμματος, πανέξυπνος, ψηλός, πανέμορφος, με τρομερή μυϊκή δύναμη και καταπληκτική ιππευτική δεινότητα.

Τα βιβλία στο Βυζάντιο

Ειλητάριο. Θεία Λειτουργία Μεγάλου Βασιλείου, 12ος αι. Σινά, Μονή της Αγίας Αικατερίνης

Στο Βυζάντιο συναντούμε δύο τύπους βιβλίων : το ειλητάριο ή ειλητό και τον κώδικα.

            Το ειλητάριο ήταν γνωστό από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους, οι οποίοι το κατασκεύαζαν από πάπυρο και το ονόμαζαν κύλινδρο. Το ειλητάριο στη Βυζαντινή εποχή ήταν από ορθογώνιο κομμάτι παπύρου, περγαμηνής ή χαρτιού το οποίο τυλιγόταν γύρω από έναν άξονα σε κάθετη ή σπανιότερα σε οριζόντια διεύθυνση.

             Ο αναγνώστης όταν διάβαζε το κείμενο ξετύλιγε λίγο λίγο με το αριστερό χέρι και το ξανατύλιγε με το δεξί. Από τα ρήματα ειλείν και ανελίσσειν που δηλώνουν ακριβώς αυτή την κίνηση, ο τύπος αυτός του βιβλίου ονομάστηκε ειλητάριο ή ειλητό.

             Στα ειλητάρια οι Βυζαντινοί έγραφαν σύντομα κείμενα, όπως λειτουργίες των Πατέρων αλλά κυρίως διοικητικά έγγραφα και γράμματα. Για να εξασφαλιστεί το απόρρητο της αλληλογραφίας έκλειναν το ειλητό με βουλοκέρι που έφερνε τη σφραγίδα του αποστολέα.

              Τα αυτοκρατορικά έγγραφα τα έκλειναν με χρυσή σφραγίδα και ονομάζονταν χρυσόβουλα. Το χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου (1301 μ.Χ) που φυλάσσεται στο Βυζαντινό Μουσείο, περιέχει προνόμια που έδωσε ο αυτοκράτορας στην Μονεμβασιά. Χρυσόβουλα επίσης υπάρχουν στις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους, της Μονής της Πάτμου και του Βατικανού.