Ο Αλή Πασάς και η Εθνεγερσία

.

του Ιωάννη Β. Αθανασόπουλου
ιστορικού

αναδημοσίευση από τα Ιστορικά Χρονικά

Η προετοιμασία του ξεσηκωμού του Ελληνισμού βρήκε κατά τύχη έναν ανέλπιστο σύμμαχο, που άθελά του βοήθησε στην προστασία του ξεκινήματος της Εθνεγερσίας του 1821. Ο σύμμαχος αυτός ήταν ο πασάς των Ιωαννίνων, ο Αλής.

Κατά καιρούς έχουν γραφεί πολλά για τη σχέση του Αλή πασά με τη Φιλική Εταιρεία, άλλα τελείως φανταστικά και άλλα με δόση αλήθειας. Πως βοήθησε, λοιπόν, ο Αλή πασάς την Ελληνική Επανάσταση του 1821, έστω και αν αυτό έγινε από σύμπτωση συμφερόντων;

Τον Μάιο του 1820 ο Αλή πασάς πέφτει στη δυσμένεια του Σουλτάνου Μαχμούτ. Ο τελευταίος εκδίδει το “Χάτι-Σερίφ”, δηλαδή φιρμάνι κατά του Πασά των Ιωαννίνων, που τον κηρύττει ένοχο προδοσίας και απαιτούσε τη προσωπική παρουσία του Αλή στην Κωνσταντινούπολη εντός 40 ημερών. Ο Πασάς των Ιωαννίνων με τη γενικότερη πολιτική αυτονομίας του αποτελούσε έναν απρόβλεπτο αντίπαλο για τον Σουλτάνο. Αφορμή για την έκδοση φιρμανιού κατά του Αλή, υπήρξε το μίσος του τελευταίου έναντι του Ισμαήλ Πασόμπεη, Τούρκου πρόκριτου των Ιωαννίνων, που είχε διαφύγει μυστικά στην Βασιλεύουσα για να γλιτώσει από το μένος του.

Ο Αλής έστειλε πληρωμένο δολοφόνο στην Πόλη για να εκτελέσει τον Πασόμπεη. Ο δολοφόνος όμως απέτυχε και συνελήφθη. Βασανίστηκε και ομολόγησε πως ο Πασάς των Ιωαννίνων τον είχε πληρώσει για να σκοτώσει τον Ισμαήλ. Έτσι ο Σουλτάνος αποφάσισε να κηρύξει φιρμανλή τον Αλή πασά και να τον καλέσει ενώπιον του. Οι 40 μέρες πέρασαν όμως, χωρίς να παρουσιαστεί ο Μουσουλμάνος Βοναπάρτης, όπως ήταν ένα από τα παρατσούκλια του Αλή. Ο Σουλτάνος αφού είχε καθαιρέσει τον Αλή, όρισε πασά των Ιωαννίνων και του Δελβίνου τον Πασόμπεη και μαζί με άλλους εφτά πασάδες, τους έστειλε στα Γιάννενα να ξεκαθαρίσουν τη κατάσταση.

Ο Αλής πανούργος καθώς ήταν, προσπάθησε να γλιτώσει το κεφάλι του και αποκάλυψε στους Τούρκους τη σύσταση της Φιλικής Εταιρείας. Το μυστικό της Φιλικής το είχε αποκαλύψει στον Αλή, ο ζωέμπορος της Ζακύνθου Διόγος, προσωπικός αντίπαλος του Κολοκοτρώνη, όταν ο τελευταίος ζούσε στο νησί. Αυτό ωστόσο δεν μπόρεσε να τον σώσει. Ο Τουρκικός στόλος απέκλεισε τα τουρκικά παράλια και ο σουλτανικός στρατός είχε φτάσει στη Στερεά.

Οι γιοί του Αλή πασά, Μουχτάρ και Βελής, τον εγκατέλειψαν, αφού πρώτα δέχθηκαν τη χάρη του Σουλτάνου, με τον όρο να σταματήσουν την στρατιωτική βοήθεια προς τον πατέρα τους. Μαζί με αυτούς και άλλοι έμπιστοι του μέχρι τότε εξαγοράστηκαν. Ποια ήταν όμως η στάση των Ελλήνων; Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός έπεισε τον Αλή πως οι μουσουλμάνοι στρατιώτες του αργά η γρήγορα θα τον εγκατέλειπαν και θα εντάσσονταν στον σουλτανικό στρατό. Έπρεπε να εμπιστευθεί τους Έλληνες. Έτσι οπλαρχηγοί της Επανάστασης όπως ο Καραϊσκάκης, ο Ανδρούτσος, ο Διάκος κλπ γαλουχήθηκαν στην αυλή του και προετοίμαζαν την εθνεγερσία, με τα όπλα του Αλή.

Ο Αλή πασάς βλέποντας πως ο σουλτανικός στρατός έφτανε έξω από τα Γιάννενα και μην έχοντας πολλούς συμμάχους, πυρπολεί την πόλη στις 25 Αυγούστου του 1820 και κλείστηκε στο φρούριο του κάστρου έχοντας πάρει μαζί του τους θησαυρούς του. Οι σουλτανικοί με 80.000 στρατό είχαν ήδη περικυκλώσει τον λιγοστό στρατό του Αλή. Η επίθεσή τους όμως καθυστερούσε υπέρμετρα καθώς ο σουλτάνος ήθελε να ξεμπερδεύει με τον ίδιο αλλά πρώτα από όλα ήθελε να εξασφαλίσει τους αμέτρητους θησαυρούς του.

Οι Σουλιώτες

Ο Αλής βλέποντας πως οι σουλτανικοί δεν χτυπούσαν εκμεταλλεύθηκε τον χρόνο για να έρθει σε επαφή με τους Σουλιώτες. Οι πάλαι ποτέ ορκισμένοι εχθροί συμφώνησαν να συνεργασθούν, ο καθένας βέβαια για ίδιον όφελος. Οι Σουλιώτες είχαν εκδιωχθεί το 1819 από την Πάργα μετά την συμφωνία του Αλή πασά με τους Άγγλους. Ο ξεριζωμός των Σουλιωτών από τη κοιτίδα τους έμεινε ανεξίτηλος στη μνήμη τους. Τη Μεγάλη Εβδομάδα του 1819 αναγκάστηκαν να ξεθάψουν τα οστά των προγόνων τους και για ενθύμιο του τόπου τους να γεμίσουν ένα σάκο με χώμα. Ο Αλή τους έδωσε και 150.000 λίρες, από χρήματα όμως που δεν ανήκαν στο ταμείο του, αλλά τα είχε συγκεντρώσει από βαριά φορολόγηση των υποτελών του. Τα κτήματα των Σουλιωτών πουλήθηκαν σε υπέρογκες τιμές και οι θησαυροί του Αλή πολλαπλασιάζονταν.

Τώρα όμως τα πράγματα ήταν αλλιώς. Οι Σουλιώτες είχαν ζητήσει από τους Τούρκους να επιστρέψουν στον τόπο τους ανεπιτυχώς. Έτσι, δέχθηκαν να ενισχύσουν τον Αλή με αντάλλαγμα να επιστρέψουν στο τόπο τους το Νοέμβριο του 1820, με εξαίρεση την περιοχή της Κιάφας. Πέρα όμως από την προσφορά αυτή, σημαντικό λόγο να δεχθούν την πρόταση του Αλή έπαιξε και η μυστική επιστολή του Αλέξανδρου Υψηλάντη που του καλούσε να συνεισφέρουν στον πανεθνικό ξεσηκωμό. Τους έγραφε, μεταξύ άλλων, ο ίδιος: “Δείξατε εις όλον τον κόσμον, ότι τω όντι είσθε απόγονοι των λαμπρών ηρώων του Μαραθώνος και των Θερμοπυλών, και ότι καταφρονείτε και σεις τον θάνατον ως και εκείνοι”. Η επίκληση στη κοινή καταγωγή δεν είναι δυνατόν να φέρει αποτέλεσμα αν και οι δύο πλευρές δεν πιστεύουν στη κοινό παρελθόν.

Καθ’ όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων των Σουλιωτών με τον Αλή πασά, ο Υψηλάντης ενημερωνόταν από τον Αλέξη Νούτσο, προσωπικό σύμβουλο του Αλή, μυημένο στη Φιλική Εταιρεία. Έτσι οι Φιλικοί έθεταν τις βάσεις για τον μεγάλο ξεσηκωμό. Οι Σουλιώτες αποτέλεσαν μέρος αυτού. Εκμεταλλεύθηκαν την πολιορκία του Χουρσίτ πασά (τον Μάρτιο του 1821) -που στο μεταξύ είχε αντικαταστήσει τον Ισμαήλ Πασόμπεη λόγω της υπέρμετρης καθυστέρησης της εκστρατείας, με εντολή του Σουλτάνου- κατά του Αλή και πέτυχαν να ενσωματώσουν και την Κιάφα υπό τον έλεγχό τους. Η σημαντικότητα της ενέργειας αυτής ήταν καίρια για την Ελληνική Επανάσταση που θα ξεσπούσε σε λίγο.

Οι Σουλιώτες όμως είχαν επαφές και με τους σουλτανικούς για να εξασφαλίζουν ότι καλύτερο μπορούσαν για τον αγώνα. Γράφει ο Σαράντος Καργάκος: “Όταν οι Τούρκοι ανεκάλυπταν κάποια ύποπτη κίνηση, οι Έλληνες την απέδιδαν στον Αλή ή σε δική τους κινητοποίηση εναντίον στρατιωτικών σωμάτων του Αλή. Ήταν ευτύχημα για τους Έλληνες επαναστάτες που ο σουλτάνος, έχοντας ανάγκη χρημάτων, δεν έδινε διαταγή για άμεση επίθεση εναντίον του Αλή, προσδοκώντας να γίνει κύριος των θησαυρών του. Τη στιγμή, λοιπόν, που η Επανάσταση φούντωνε σε όλο τον ελλαδικό χώρο, τεράστιος όγκος τουρκικών δυνάμεων είχε καθηλωθεί ολόγυρα στη λίμνη” (Σαράντος Καργάκος, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, τόμος Α’, σελ. 292, εκδόσεις Περί Τεχνών, Αθήνα 2019).

Το τέλος του Αλή πασά των Ιωαννίνων

Στα τέλη Δεκεμβρίου 1821, ο Χουρσίτ, μετά από τις απέλπιδες προσπάθειες να καταλάβει το κάστρο των Ιωαννίνων, ζήτησε από τον Αλή να παραδοθεί. Ο πασάς των Ιωαννίνων απάντησε πως θα δεχόταν την παράδοση μόνο εάν ο Σουλτάνος εξέδιδε φιρμάνι που θα του εξασφάλιζε αμνηστία. Ο Χουρσίτ δέχθηκε και ο Αλή πασάς μαζί με την Κυρά Βασιλική, τον έμπιστό του Θανάση Βάγια, λίγους στρατιώτες του και τον αμύθητο θησαυρό του εγκατέλειψε το κάστρο και ταμπουρώθηκε στο Νησάκι των Ιωαννίνων και συγκεκριμένα στη μονή του Αγίου Παντελεήμονα.

Το σημερινό μουσείο του Αλή πασά στο νησάκι των Ιωαννίνων. Μέρος των τελευταίων του στιγμών.

Για ποιο λόγο όμως ο Αλή πασάς εγκατέλειψε το απόρθητο κάστρο των Ιωαννίνων και στρατοπέδευσε στο Νησάκι της πόλης περιμένοντας την απόφαση του Σουλτάνου Μαχμούτ Β’, ελπίζοντας αυτή να είναι αθωωτική; Οι τουρκικές πηγές αναφέρουν πως ο Χουρσίτ συνέταξε πλαστό φιρμάνι με δική του πρωτοβουλία για να επιτύχει την παραπλάνηση του Αλή και να εγκαταλείψει ο τελευταίος το κάστρο.

Στάλθηκε αντιπροσωπεία του Χουρσίτ για να μεταφέρει την “απάντηση” του σουλτάνου με τις πηγές να αναφέρουν ως επικεφαλής της αντιπροσωπείας τον Μοράβαλεσή Μαχμούτ. Όταν ο Αλής κατάλαβε πως αυτός δεν έφερε το χαρμόσυνο μήνυμα της ελευθερίας του αλλά τη θανατική του καταδίκη ξέσπασαν πυροβολισμοί και μάχες σώμα με σώμα. Οι στρατιώτες του Μοράβαλεσή έφτασαν στα υπόγεια της μονής και πυροβόλησαν από κάτω τον Αλή πασά που είχε κλειστεί στο δωμάτιο του. Το πάτωμα ήταν ξύλινο και τα βήματα έδωσαν το στόχο στους σουλτανικούς. Ακόμη και σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να δει τις τρύπες στο πάτωμα του δωματίου. Ο Αλή τραυματίστηκε στην κοιλιά και οι σουλτανικοί αφού μπήκαν στο δωμάτιο τον έσυραν στο τρίο σκαλί όπου του έκοψαν το κεφάλι. Προηγουμένως, είχε δώσει εντολή στον Θανάση Βάγια να σφάξει τη Βασιλική για να μην ατιμασθεί από τους σουλτανικούς. Αυτός όμως δεν μπόρεσε να το κάνει και όλοι τους στάλθηκαν δέσμιοι στον Σουλτάνο.

Ιδιαίτερα σημαντική για τις τελευταίες στιγμές του Αλή πασά είναι η μαρτυρία του ηγούμενου της μονής του Αγίου Παντελεήμονα, την οποία διέσωσε ο μετέπειτα Πατριάρχης Αθηναγόρας (η ορθογραφία τηρήθηκε επακριβώς):

Εις τους 1822 Ιανουαρίου 17 ημέρα τρίτη έκοψαν τον Αλή πασιά μέσα εις το νησή κε το μοναστήρι εις τον αγηον παντελεημονα μέσα εις τον οντάν του κυρ Ζήση κουτζιούνη Ιωαννίτου και τον εβάρεσαν κε με τα τουφέκια από κάτο από το κατόγη κε ύστερον τον έκοψαν ονομαζόμενον μειμέτ πασηάν και ήταν μέσα κε η βασιλική του Αλί πασηα μέσα εις άλον οντάν και πέροντας αυτόν το σόμα του κε το μεφάλη του εις Ιωάννηνα έβγαλον το ασκέρη ύστερος του μαναστιρίου κε πόρτες κε σιδεριές και όλα κε έμηνε μόνο το μοναστίρη με τους τήχους όπου τη διηγήσετε κε έγραψα εγώ ο Ανανίας ηγούμενος παντελεήμον. Εύχεστε κε μη καταράστε αδελφοί διά τον κύριον Αμήν.

Το κομμένο κεφάλι του Αλή μπροστά στον Σουλτάνο.

Το κεφάλι του Αλή πασά, ταριχεύθηκε και στάλθηκε στον Σουλτάνο. Μετά από περιφορά του διάρκειας ενός μήνα για παραδειγματισμό, το κεφάλι του αγοράστηκε από τον δερβίση Σουλεϊμάν, παιδικό φίλο του Αλή, ο οποίος το έθαψε, μαζί με τα κεφάλια των γιών του, που τελικά σκότωσε ο Σουλτάνος, στο Σιλιβρίκαπι. Το σώμα του πασά των Ιωαννίνων θάφτηκε στην Ακρόπολη του Ιτς Καλέ στο Κάστρο των Ιωαννίνων. Οι διώκτες του Αλή δέχθηκαν προνόμια από τον Σουλτάνο ενώ οι διαφόρων εθνικοτήτων στρατιώτες του Χουρσίτ δέχθηκαν μισθό 500-650 γροσίων από τον θησαυρό του Αλή, που συνολικά υπολογιζόταν σε 300.000-400.000 λίρες στερλίνες.

Μετά τον θάνατο του Αλή οι δυνάμεις του Χουρσίτ στάλθηκαν να καταπνίξουν τους επαναστατημένους Έλληνες στην Ήπειρο, στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία. Τα κατάφεραν σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα αλλά η σπορά της Εθνεγερσίας σε Ρούμελη και Πελοπόννησο είχε ήδη φουντώσει. Αυτή ήταν η μεγάλη αν και αθέλητη βοήθεια του Αλή πασά στους υπόδουλος Έλληνες.

Πηγές

Σαράντος Καργάκος, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, τόμος Α’,  εκδόσεις Περί Τεχνών, Αθήνα 2019.

Ahmet Uzun, Ο Αλή πασάς ο Τεπελενλής και η περιουσία του, εργασία στο Cumhuriyet Universitesi, μετάφραση Γιώργος Σύρμας.

Naci Cakin, Η εξέγερση του Αλή πασά Τεπελενλή, οι συνέπειές της σε εκείνη του Μοριά και η πορεία της Ελλάδας προς την ανεξαρτησία, άρθρο στο περιοδικό Askeri Tarih Bulteni (Δελτίο Στρατιωτικής Ιστορίας), μετάφραση Ανδρομάχη Μαρούδα.

Ahmed Mufid, Αλή πασάς ο Τεπελενλής (1744-1822), Εταιρεία Ηπεριωτικών Μελετών, Γιάννενα 1993.

Πηγή: Ιστορικά Χρονικά