Η Δολοφονία του Οδυσσέα «Σήμερον ετελείωσε τον δρόμον της ζωής του ο Οδυσσεύς Ανδρίτσου»*

.

Ήταν περασμένα μεσάνυχτα της 4ης προς την 5η Ιουνίου του 1825,551 όταν ο Κώστας Καλατζής από τη Λιβαδειά, που είχε βάρδια στον Γουλά, είδε να πλησιάζουν τέσσερις αρματωμένοι άντρες, ένας που κρατούσε λαδοφάναρο και ένας άλλος στάθηκε πιο μακριά. Ήταν οι Τριανταφυλλίνας, Παπακώστας Τζαμάλας, Μαμούρης και Μπαλαούλιας από τα Σάλωνα. Όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, αυτός που καθόταν παραπέρα ήταν ο Θεοχάρης από το Λιδωρίκι. Σαν πήγαν κοντά του, ο Μαμούρης του είπε να πάει να κοιμηθεί. Επειδή υποψιάστηκε ότι κάτι κακό θα συνέβαινε από τη βραδινή τους επίσκεψη, έκανε πως απομακρύνθηκε, αλλά σε λίγο γύρισε και μέσα στο σκοτάδι κρύφτηκε πίσω από μια κολώνα και αφουγκράστηκε.

Η πόρτα της φυλακής έτριξε κι ο Μπαλαούλιας έμεινε σκοπός. Αφού μπήκαν μέσα, σύρθηκαν οι αλυσίδες με τις οποίες ήταν δεμένος ο Οδυσσέας, καθώς προσπάθησε να σηκωθεί και ακούστηκε η φωνή του να τους λέει: «Ορέ, ξέρω καλά ποιος σας έστειλε εσάς εδώ και γιατί ήρθατε τέτοια ώρα εδώ μέσα. Δε με λύνετε τ’ όνα μ’ χέρι να σας δείξω ποιος είμαι και πως με λένε. Αυτές εδώ τις σαπιοκοιλιές δε τις συνερίζομαι, μα συ ρε Γιάννη γιατί;»

Αυτά ήταν τα τελευταία λόγια του Ανδρούτσου. Ακολούθησαν βογκητά και μουγκρίσματα, καθώς πάλευε. Κάποια στιγμή ο Τριανταφυλλίνας τον έπιασε από το λαιμό να τον πνίξει. Ο Ανδρούτσος του έπιασε τα δύο δάχτυλα με τα δόντια και του τα έκοψε και εκείνος του έκοψε τα χείλη σαν δαχτυλίδι. Με την κραυγή του Τριανταφυλλίνα έτρεξε ο Μπαλαούλιας και τον χτύπησε με το τσεκούρι στο σβέρκο. Τον πλημμύρισαν αίματα. Τότε χίμηξαν πάνω του και οι πέντε να τον πνίξουν, αλλά εκείνος, συγκεντρώνοντας τις δυνάμεις του, κατάφερε να τους απωθήσει. Ο Τζαμάλας βρήκε ευκαιρία και τον κλώτσησε στα αχαμνά, ενώ ο Μπαλαούλιας με τον Μαμούρη του έπιασαν τα χέρια και του τα γύρισαν και ο Θεοχάρης του έσφιξε τα πόδια.

Τότε ο Τριανταφυλλίνας τον άρπαξε από τα γεννητικά όργανα και τα έσφιξε με όλη του τη δύναμη. Ο Οδυσσέας σωριάστηκε λιπόθυμος, οπότε, εκμεταλλευόμενοι την ευκαιρία οι ελεεινοί δήμιοί του, όρμησαν και τον έπνιξαν. Ο Θεοχάρης τον σκύλεψε, παίρνοντας του το δαχτυλίδι-σφραγίδα, που το έδειξε αργότερα στον άλλοτε γραμματικό του Οδυσσέα, Γεωργαντά, στον οποίο και διηγήθηκε τα περιστατικά της άγριας δολοφονίας.552 Οι στρατιωτικοί Μαμούρης, Παπακώστας, Κριεζώτης, και Βάσος βρέθηκαν από απλοί κλεφτοκαπεταναίοι προ της επανάστασης να κατέχουν «χιλιάδες στρέμματα εύφορης γης» κατόπιν,553 μάλλον λόγω της εμπλοκής τους σε παρόμοιες υποθέσεις.

Ο Μαμούρης και οι άνανδροι σύντροφοί του κατέφυγαν σ’ ένα ανόητο τέχνασμα, για να σκεπάσουν το ανοσιούργημά τους: αφού έλυσαν τις αλυσίδες και τις μπάλες, ανέβασαν το άψυχο σώμα του Οδυσσέα στον πύργο και το έδεσαν με ένα σκοινί, το οποίο πρώτα είχαν φθείρει χτυπώντας το σε πέτρες, ώστε να μοιάζει ότι κόπηκε, επειδή δεν άντεξε το βάρος του Ανδρούτσου, καθώς τάχα αυτός προσπάθησε να δραπετεύσει. Έπειτα πέταξαν το πτώμα του κάτω από τον πύργο, για να δοθεί η εντύπωση ότι σκοτώθηκε από την πτώση.

Την άλλη μέρα φώναξαν ένα γιατρό για νεκροψία, αλλά, επειδή η έκθεσή του δεν τους άρεσε, την έσκισαν και κάλεσαν τον Ιταλό γιατρό Καίσαρα Βιτάλη, που συνέταξε μια ψεύτικη-ιατρική έκθεση σύμφωνη με τις επιθυμίες των εγκληματιών, την οποία και κοινοποίησαν. Ωστόσο, το κατατσακισμένο κορμί του ήρωα της Γραβιάς, με ολοφάνερα τα σημάδια του βασανισμού του, δεν άφησε σχεδόν κανέναν να πιστέψει το παραμύθι περί προσπάθειας δραπέτευσης,554 που χαρακτηρίστηκε «γελοίαν και παρ’ ουδενός πιστευθείσαν δικαιολογίαν των»,555 ενώ η όλη απόπειρα συγκάλυψης θεωρήθηκε ως «ελεεινά σκηνοθετημένη»,556 καθώς ήταν εμφανές ότι «δια άνομων χειρών επνίγη».557

Ακόμη και ο εχθρικά διακείμενος προς τον Οδυσσέα Δεληγιάννης, φανερώνοντας τα συναισθήματά του γι’ αυτόν, ομολογούσε τη συμμετοχή του Γκούρα στη δολοφονία: «Αλλ’ ο Θεός είναι δίκαιος, καθότι μετ’ ολίγον καιρόν είπετο να ανταμειφθή και αυτός με τα επίχειρα της δολιότητος και των κακουργημάτων του από τον Γκούραν εις την Ακρόπολιν των Αθηνών».558 Ήδη από εκείνη την εποχή διατυπώθηκε η άποψη ότι ο Οδυσσέας θανατώθηκε με κυβερνητική εντολή, επειδή «τον έτρεμαν ακόμα και φυλακισμένο και δεν κατόρθωσαν να τον καταδικάσουν από έλλειψη πειστικών αποδείξεων».559 Μάλιστα, η ιατροδικαστική έκθεση που συνέταξε ο Ιταλός Βιτάλης – που δεν μπορεί να θεωρηθεί νεκροψία, καθώς περιορίστηκε στην εξωτερική παρατήρηση και τίποτε άλλο– είναι πιθανώς η μοναδική στον κόσμο, όπου εκτός από τα αίτια του θανάτου «πιστοποιείται και το ποιόν του θανόντος»!560

Κατά μια τελείως διαφορετική εκδοχή για τη δολοφονία του Ανδρούτσου, ο Γκούρας έριξε ένα σκοινί στο παράθυρο της φυλακής του Οδυσσέα, για να τον κάνει να πιστέψει πως επρόκειτο για μια οργανωμένη προσπάθεια φίλων του, ώστε να δραπετεύσει, και, όταν εκείνος κρεμάστηκε από το σκοινί, ο Γκούρας το έκοψε, με αποτέλεσμα να σκοτωθεί πέφτοντας.561 Ωστόσο, η θεωρία αυτή είναι προφανώς εσφαλμένη, καθώς ο Γκούρας απουσίαζε από την Αθήνα εκείνες τις μέρες, ίσως και σκόπιμα. Ένα είναι βέβαιο: όλη αυτή την ιστορία καλύπτουν σκοτάδια, αλλά δύσκολα γίνεται πιστευτό πως αυτός που πολεμούσε επί τέσσερα χρόνια τους Τούρκους με τόση τιμή, επέτρεψε στον εαυτό του να παίξει το ρόλο του προδότη της πατρίδας του!562 Τον έθαψαν στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου δυτικά της Ακρόπολης.

Οι επίσημες αναφορές, όπως του Γενικού Γραμματέα των Αθηνών – απουσία του Έπαρχου– Δημήτριου Βύα προς τον υπουργό των Εσωτερικών, η επιστολή του Γκούρα προς την κυβέρνηση με ημερομηνία 11 Ιουνίου και του Μαμούρη προς τον Γκούρα με ημερομηνία 25 Ιουνίου, καθώς και τα σχετικά δημοσιεύματα της «Εφημερίδας των Αθηνών», μάλλον φανέρωναν αμηχανία και ενοχή για την ανομία που είχε διαπραχθεί. Η στυγερή δολοφονία άφησε το στίγμα της στους  υπαίτιους.563 Σε μια απέλπιδα επιχείρηση άμβλυνσης των αρνητικών εντυπώσεων τυπώθηκε τότε από το τυπογραφείο της Διοικήσεως στο Ναύπλιο ένα τετράφυλλο· η αναφορά του Επαρχείου των Αθηνών που ανήγγειλε το θάνατο του Ανδρούτσου, με την έκθεση του γιατρού Βιτάλη στα ιταλικά, «για την καλύτερη βεβαίωση του ψεύδους των συνθηκών του θανάτου του ήρωος της Γραβιάς».564

Έτσι έμεινε στη μνήμη ο Οδυσσέας: ως ο ήρωας της Γραβιάς. Ενδεικτικό του μεγέθους με το οποίο καταγράφηκε στην εθνική συνείδηση το επίτευγμα που επιτελέστηκε στο χάνι της Γραβιάς είναι το ποίημα του Αλέξανδρου Σούτσου για τον «Μακεδόνα αγωνιστή του ’21», όπου ο ποιητής, θέλοντας να τονίσει τη συνεισφορά του στην απελευθέρωση της πατρίδας, βάζει στα χείλη του πολέμαρχου τους στίχους:

«Και λέγει: “Έλαβα πληγές, αυτήν στο Δραγατσάνι
Και τούτες στην Αράχοβα και στης Γραβιάς το Χάνι·”…»565

Και όπως ορθά παρατηρεί ο Ιωάννης Συκουτρής: «Ο ηρωικός άνθρωπος δεν υφίσταται τον θάνατον. Δι’ αυτόν και ο θάνατος ακόμη δεν είναι πάσχειν, είναιπράττειν. Είναι η τελευταία πράξις, με την οποίαν επισφραγίζει όλην του την ζωήν.
Εκούσιος ή ακούσιος ο θάνατος του ήρωος είναι πάντοτε μία έκρηξις ηφαιστείου. Να, έτσι ξαφνικά σπα το δοχείον της ζωής του, συντρίβεται και συντρίβει όλα γύρω του, φλέγεται και φλέγει, φωτίζεται και φωτίζει –και τρομάζουν οι δειλοί και ταπεινοί και φθονεροί. Οργή Κυρίου».566 

Το χτύπημα από το οποίο έπεσε ο Οδυσσέας, «που ήταν από τους πρώτους που υπάκουσε στη φωνή της πατρίδας του»,567 «παρέλυσε το βραχίονα της ελευθερίας».568 Από την αρχαία Ελλάδα έρχεται η απάντηση, για να δώσει τις σωστές διαστάσεις στο έγκλημα: «Ἂρα, φεῦ σου, ὦ Ἑλλάς, ὁπότε οἱ νῦν τεθνηκότες ἱκανοί ἦσαν ζῶντες νικᾶν  μαχόμενοι πάντας τούς βαρβάρους».569

————————

*550 Ψύλλας, ό.π., αρ.φύλ.66-67 (5/6/1825).
551 Σπηλιάδης, ό.π., σ.393· Οικονόμου, ό.π., σσ.107-108· Αγαπητός, ό.π., σ.75· Ζαμπέλιος, Τραγωδίαι Οδυσσεύς Ανδρούτσου, ό.π., σ.335· Αθηναϊκόν Αρχείον, ό.π., σ.18· Άννινος, «Το χάνι της Γραβιάς», ό.π., σ.93· Άννινος, Η απολογία, ό.π., σσ.98-101· Κόκκινος, ό.π., σ.368· Σταματόπουλος, ό.π., σ.225· Βακαλόπουλος, ό.π., σ.67· Κώστας, ό.π., σ.240· Παλαμάς, ό.π., σ.400. Ο Μιχαηλίδης, ό.π., σ.125, χαρακτηρίζει απρόσμενο και συνταρακτικό γεγονός τη «μυστηριώδη δολοφονία του Οδυσσέα». Ο Thiersch, ό.π., σ.45, κάνει επίσης λόγο για μυστηριώδη θάνατο του Οδυσσέα, θεωρώντας πιθανόν να βασανίστηκε πριν, για να μαρτυρήσει που είχε κρύψει τους θησαυρούς του, αλλά κάνει λάθος κατά ένα ολόκληρο έτος, τοποθετώντας το τραγικό συμβάν στα 1824, στη ροή αφήγησης των γεγονότων του ’24, όπως και ο Woodhouse, ό.π., σ.143. Ο Hertzberg, ό.π., τ.Γ΄, σ.17, αναφέρει την 5η Μαΐου ως
ημερομηνία της δολοφονίας. Ο Παπαμιχαλόπουλος, ό.π., σ.42, προσδιορίζει εσφαλμένα τη δολοφονία του Οδυσσέα στις 6 Ιουνίου, ο Βουρνάς, ό.π., σ.141, στις 26 Ιουνίου/8 Ιουλίου, ο Τσιβανόπουλος, ό.π., σ.124, στις 8 Ιουλίου, οι Τρικούπης, ό.π., σ.212, και Βασιλάς, ό.π., τχ.47, σ.240, στις 5 Ιουλίου, ο Gervinus, ό.π., σ.64, στις 15 Ιουλίου, ενώ οι Finlay, ό.π., σ.94, Παπαρρηγόπουλος, ό.π., σ.77, Mendelsshon-Bartholdy, ό.π., σ.315, Ροδάκης, ό.π., σ.344, και Miller, ό.π., σ.91, στις 16 Ιουλίου. Ο Γούδας, ό.π., σ.203, αντλώντας από τον Τρικούπη, λέει 5 Ιουλίου. Ο Κανδηλώρος, ό.π., σ.667, γράφει: «αρχομένου του Ιουλίου». Ο Clogg, That Greece, ό.π., σσ.240-241, παρουσιάζει ως θετική εξέλιξη για την τιμή της Ελλάδας τη δολοφονία του Ανδρούτσου, με απόκλιση μηνών όμως από το συμβάν, «κάποια μέρα του Οκτωβρίου». Τον ίδιο μήνα δίνει κι ο συνήθως ακριβής Σιμόπουλος, ό.π., σ.305!
552 Γεωργαντάς, ό.π., σσ.157,160· Αγαπητός, ό.π., σ.76· Σούτσος, ό.π., σ.58· Κόκκινος, ό.π., σσ.369- 370· Φωτιάδης, ό.π., σσ.140-143· Σταματόπουλος, ό.π., σσ.225-227· Κώστας, ό.π., σ.241· Ξένος, ό.π., σσ.266-269. Ο Landor, ό.π., σ.201, αναφέρει ότι τον Οδυσσέα στραγγάλισαν στον ύπνο του κακούργοι και μαχαιροβγάλτες, βαλτοί από τον Γκούρα, τον οποίο πριν γέμισαν με χρυσάφι όσοι επιθυμούσαν την αστάθεια στην Ελλάδα. Βλ. Καιροί, έτος Θ΄, αρ.φύλ.2611, (25/12/1898), και Παράρτημα Δ΄ της παρούσης εργασίας, όπου παρατίθεται η αφήγηση του Κωνσταντίνου Καλατζή για τη δολοφονία.
553 Γιωργής Κατσούλης, «Η διαχείριση των δημοσιονομικών πόρων και των εξωτερικών δανείων κατά την Επανάσταση της Ανεξαρτησίας (1821)», στο Η επανάσταση του Εικοσιένα. Επιστημονικό συμπόσιο, 21-23 Μάρτη 1981, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1985, σ.180.
554 Παπαδόπουλος, Ανασκευή, ό.π., σσ.74-75· Mendelsshon-Bartholdy, ό.π., σ.315· Παπαδόπουλος, Πρόδρομος, ό.π., σ.135· Παπαμιχαλόπουλος, ό.π., σ.43· Αγαπητός, ό.π., σ.76· Ζαμπέλιος, ΤραγωδίαιΟδυσσεύς Ανδρούτσου, ό.π., σ.335· Μέντελσον, ό.π., σ.151· Hertzberg, ό.π., σ.17· Gervinus, ό.π., σ.64· Άννινος, Η απολογία, ό.π., σσ.101-104· Άννινος, «Το χάνι της Γραβιάς», ό.π., σ.93· Κόκκινος, ό.π., σσ.367-368· Σταματόπουλος, ό.π., σσ.235-240· Βακαλόπουλος, ό.π., σ.67· Φωτιάδης, ό.π., σσ.144-145· Σούτσος, ό.π., σ.58· Ξένος, «Αναμνήσεις…», ό.π., σ.235· Παλαμάς, ό.π., σ.400· Ξένος, Η Ηρωΐς, ό.π., σσ.269-270.
555 Οικονόμου, ό.π., σ.108.
556 Παπανικολάου, ό.π., σ.261.
557 Βαλαωρίτης, ό.π., σ.450.
558 Δεληγιάννης, ό.π., σ.144. Βλ. και Σουρμελής, ό.π., σσ.118-119, όπου με χαιρεκακία γράφει: «έλαβε τελευτήν της ζωής του αξίαν ων έπραξε». Ειρήσθω εν παρόδω, πως όσα αναφέρει στις σσ.120-121, για τις υποτιθέμενες έξεις του Οδυσσέα, ξεπερνούν κατά πολύ τα όρια της ευπρέπειας!
559 Emerson, ό.π., σσ.256-257. Ο Osten, ό.π., σ.392, υποστηρίζει πως τον γκρέμισαν από τον Ενετικό πύργο και πέφτοντας «αμέσως εξέπνευσε». Πάντως, ο Σκανδάμης, ό.π., σσ.120-121, πίστεψε το παραμύθι περί απόπειρας δραπέτευσης, ενώ ο Παπαρρηγόπουλος, ό.π., σ.77, απλώς δεν το διαψεύδει.
560 Παπαγιώργης, ό.π., σ.266. Ο Καίσαρας Βιτάλης ήταν πεθερός του Γεωργίου Ψύλλα, όπως μας πληροφορεί ο Σουρμελής, ό.π., σ.11,υποσημ.α. Για την ιατρική εξέταση και τις ευθύνες αλλά και την υποκρισία της τότε ελληνικής κυβέρνησης βλ. Ιωάννης Βλαχογιάννης, Ιστορικά Ζητήματα. Οδυσσεύς Ανδρούτσος, Αθήνα, Εστία, 1895.
561 Swan, ό.π., σ.84. Ο Yémeniz, ό.π., σ.88, υποστηρίζει ότι τον Οδυσσέα τον έπνιξε ο Γκούρας κατά τη διάρκεια του ύπνου του. Το ίδιο και ο άγνωστος συγγραφέας του έμμετρου έργου «Χρονικό του Μεγάλου Σηκωμού του Γένους», Ηπειρωτικά Χρονικά, τ.ΙΖ΄(1973), σ.90.
562 Neroulos, ό.π., σ.528. Ωστόσο ο Miller, ό.π., σ.91, φαίνεται να υιοθετεί τα περί προδοσίας.
563 Γεωργαντάς, ό.π., σ.160· Τρικούπης, ό.π., σ.212· Σπηλιάδης, ό.π., σσ.393-394· Σούτσος, ό.π., σ.59· Άννινος, Η απολογία, ό.π., σσ.104-105· Λάππας, ό.π., σσ.119-121· Κόκκινος, ό.π., σσ.368,371· Σταματόπουλος, ό.π., σσ.228-234· Ξένος, Η Ηρωΐς, ό.π., σ.272. Για την αναφορά του Δημήτριου Βύα μεταφρασμένη στα αγγλικά και την ιατρική έκθεση του Βιτάλη γραμμένη στα ιταλικά βλέπε: Swan, ό.π., σσ.95-99.
564 Ιωάννης Μαζαράκης-Αινιάν, «Τα ελληνικά τυπογραφεία του αγώνος (1821-1827)», Νέα Εστία, Αφιέρωμα στο Εικοσιένα (1970), σ.280.
565 Απόστολος Βακαλόπουλος, «Η μορφή του Μακεδόνα αγωνιστή του 1821 εμπνέει τον ποιητή Αλέξ. Σούτσο και έμμεσα το ζωγράφο Θεόδωρο Βρυζάκη», Μακεδονικά, τ.ΙΗ΄ (1978), σσ.36-42.
566 Βασιλάς, ό.π., τχ.47, σ.247.
567 Waddington, ό.π., σ.79.
568 Landor, ό.π., σ.203.
569 Ξενοφών, Αγησίλαος (Ζ΄, 5-6), Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1988.

Απόσπασμα από την Μεταπτυχιακή Διατριβή της Μενελαΐδου Τατιάνας με θέμα: «Οδυσσέας Ανδρούτσος»
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Για την αντιγραφή Μέλια.

Εικόνα από: hellenic-college