Μια βραδιά στην έρημο του Αγίου Όρους. Αεί μνημονεύειν του Θεού και ουρανός η διανοία σου γίνεται.

Αποσπάσματα εκπομπής της Πειραϊκής Εκκλησίας αφιερωμένη στο «ίσως πιο σημαντικό βιβλίο που έχει γραφτεί τις τελευταίες δεκαετίες σχετικά με την προσευχή των προσευχών, την νοερά προσευχή, του Μητροπολίτου Ναυπάκτου κ. Ιερόθεου.»

ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΝΟΕΡΑΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ

… Πέστε μου σας παρακαλώ πιο αναλυτικά τα στάδια της προσευχής. Από που αρχίζει κανείς και που προχωρεί.

Κυρίως διακρίνονται 5 στάδια.

Πρώτον. Γίνεται η εκφώνηση της Ευχής του Ιησού με το στόμα. Επαναλαμβάνουμε την Ευχή με τα χείλη μας ενώ συγχρόνως επιδιώκουμε να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας στις λέξεις της Ευχής.

Δεύτερον. Παραλαμβάνει έπειτα την Ευχή ο νους και την λέει νοερά. Εξ ου και «νοερά προσευχή». Όλη η προσοχή μας βρίσκεται και πάλι στις λέξεις αλλά είναι συγκεντρωμένη στο νου που είναι η λεπτότατη προσοχή. Όταν κουράζεται ο νους τότε αρχίζουμε και πάλι να ψελλίζουμε την Ευχή με τα χείλη. Βέβαια, αυτός ο τρόπος ή η χρησιμοποίηση του κομποσχοινιού είναι το νηπιαγωγείο της Ευχής. Από εκεί πρέπει να αρχίσει κανείς όμως, και όταν έρχεται το τελειότερο καταργείται διακριτικά το ατελέστερο. Μετά την ξεκούραση του νου αρχίζουμε πάλι εκεί να συγκεντρώνουμε την προσοχή μας. Συμβουλεύει ο Όσιος Νείλος, «Αεί μνημονεύειν του Θεού και ουρανός η διανοία σου γίνεται».

Τρίτον. Η Ευχή κατεβαίνει έπειτα στην καρδιά. Νους και καρδιά ενώνονται και συνδυάζονται με την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Η προσοχή τώρα βρίσκεται στην καρδιά και πάλι βυθίζεται στις λέξεις της Ευχής και κυρίως στο όνομα του Ιησού που είναι βυθός αθεώρητος. Γίνεται ένα βύθισμα στην καρδιά με πολλά δάκρυα.

Τέταρτον. Η προσευχή πλέον γίνεται αυτενεργούσα. Γίνεται, ενώ ο ασκητής εργάζεται ή τρώγει ή συνομιλεί ή βρίσκεται στον Ναό ή ακόμη κοιμάται. «Εγώ καθεύδω και η καρδιά μου αγρυπνεί», λέγεται στην Αγία Γραφή.

Πέμπτον. Έπειτα αισθάνεται κανείς μέσα στην ψυχή του μια Θεία απαλή φλόγα να την πυρπολεί και να την χαροποιεί. Κατοικεί στην καρδιά η Χάρη του Χριστού. «Καί τούτό εστι του Θεού ενοίκησις, το διά της μνήμης ενιδρυμένον έχειν εν εαυτώ τον Θεόν. Ούτω γινόμεθα ναός Θεού, όταν μη φροντίσι γηίναις το συνεχές της μνήμης διακόπτηται, μηδέ τοις αποροσδοκήτοις πάθεσιν ο νους εκταρράτηται, αλλά πάντα αποφυγών ο φιλόθεος επί Θεόν αναχωρή, εξελαύνων τα προσκαλούμενα αυτόν εις ακρασίαν πάθη και τοις προς αρετήν άγουσιν επιτιδεύμασιν ενδιατρίβη», έλεγε ο Μέγας Βασίλειος. Αισθάνεται λοιπόν μέσα του την Θεία παρουσία και η Χάρη αυτή περνά και στο σώμα που νεκρώνεται κατά κόσμο και σταυρώνεται. Και αυτό είναι το ακρότατο στάδιο που μερικές φορές συνδέεται με την θεωρία του Ακτίστου Φωτός. Αυτή σχεδόν είναι η πορεία της εξελίξεως της Ευχής. Κάθε στάδιο έχει και ανάλογη Χάρη.

Γέροντα, επιτρέψτε μου μερικές ερωτήσεις που μου δημιουργήθηκαν την ώρα που λέγατε τα στάδια της Ευχής. Όταν λέτε «καρδιά» τί εννοείτε;

«Καρδιά» κατά την Πατερική διδασκαλία είναι το κέντρο του εσωτερικού πνευματικού κόσμου. Εκεί που αισθάνεται κανείς την Χάρη του Θεού και αποκαλύπτεται ο Θεός. Εκεί που εκδηλώνεται το κατ’ εικόνα. Στα κείμενα των Αγίων Πατέρων μπορεί κανείς να διακρίνει ότι η καρδιά είναι η ενότητα του λογιστικού, επιθυμητικού και θυμικού όταν εκφράζεται η αγάπη του Θεού και η αγάπη προς τον Θεό.

Μια δεύτερη ερώτηση. Αυτήν την πορεία που μου περιγράψατε ακολουθούν όλοι αυτοί που θέλγονται από την απόλαυση του Θεού;

Οι περισσότεροι, ναι. Υπάρχουν όμως και μερικοί που από την αρχή ακόμη επιδιώκουν να ενώσουν νου και καρδιά και αυτό το επιχειρούν με την εισπνοή και την εκπνοή. Εισπνέουν στις λέξεις «Κύριε Ιησού Χριστέ» και εκπνέουν στις λέξεις «ελέησόν με». Παρακολουθούν ακόμη και τον αέρα καθώς εισέρχεται από την μύτη μέχρι την καρδιά κι εκεί παραμένουν λίγο. Αυτό βέβαια γίνεται για να προσηλωθεί ο νους. Επίσης οι Πατέρες μας έχουν παραδώσει και άλλη μέθοδο. Εισπνέουμε λέγοντας ολόκληρη την Ευχή και εκπνέουμε λέγοντας όλη πάλι την Ευχή. Αυτή η μέθοδος θέλει όμως μια πρόοδο αλλά ο τρόπος με την αναπνοή μπορεί να δημιουργήσει και πολλές δυσκολίες, πολλά προβλήματα γι’ αυτό και χωρίς παρακολούθηση από Γέροντα πρέπει να αποφεύγεται. Μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί απλώς και μόνο για να προσηλώσουμε τον νου στις λέξεις. Να μην διασπάται. Επαναλαμβάνω, αυτό θέλει ιδιαίτερη ευλογία του Γέροντας του διακριτικού και παρακολούθηση από αυτόν.

Είπατε προηγουμένως Γέροντα ότι σκοπός της Ευχής είναι να επαναφέρει τον νου στην καρδιά, δηλαδή την ενέργεια της ψυχής στην ουσία της. Αυτό μπορούμε να το ζήσουμε ιδιαίτερα στο τρίτο στάδιο αυτής της ιερής πορείας. Όταν όμως περιγράφατε το πέμπτο στάδιο αναφέρατε ένα χωρίο του Μεγάλου Βασιλείου «πάντα αποφυγών ο φιλόθεος επί Θεόν αναχωρή». Πως έρχεται ο νους στην καρδιά και αναχωρεί στον Θεό; Μήπως είναι αντίφαση;

Όχι, δεν είναι αντίφαση, απάντησε ο άγιος ερημίτης. Όπως διδάσκουν οι Άγιοι και θεοφόροι Πατέρες μας, υπάρχουν διάφορα στάδια προσευχόμενων. Είναι οι αρχάριοι και οι προχωρημένοι. Ή, όπως λέγονται καλύτερα στην Πατερική διδασκαλία, οι πρακτικοί και οι θεωρητικοί. Στους πρακτικούς λοιπόν η προσευχή γεννιέται από τον φόβο του Θεού και την αγαθή ελπίδα, ενώ στους θεωρητικούς εκ θείου έρωτος και ακροτάτης καθάρσεως. Γνώρισμα του μεν πρώτου βαθμού, δηλαδή των πρακτικών, είναι η συγκέντρωση του νου στην καρδιά οπότε ο νους προσέρχεται στον Θεό απερίσπαστα. Του δε δευτέρου βαθμού προσευχής, δηλαδή των θεωρητικών, γνώρισμα είναι η αρπαγή του νου από το Θείο Φως οπότε δεν αισθάνεται τίποτε από τον κόσμο ούτε και τον εαυτόν του. Αυτή είναι η έκσταση του νου και σε αυτήν την κατάσταση λέμε πως αναχωρεί ο νους προς τον Θεό. Την Θεία έκσταση την περιγράφουν οι θεοφόροι Πατέρες που έζησαν αυτές τις ευλογημένες καταστάσεις. Έκστασις είναι «το αρπαγήναι τον νουν υπό του θείου και απείρου φωτός, και μήτε εαυτού και μήτε τινός άλλου των όντων το σύνολον επαισθάνεσθαι, ει μη μόνου του δια της αγάπης εν εαυτώ την τοιαύτην έλαμψιν ενεργούντος», όπως έλεγε ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής.

Επιτρέψτε μου να κάνω και άλλη μια ερώτηση. Δεν μπόρεσα να καταλάβω το χωρίο που αναφέρατε, «εγώ καθεύδω και η καρδιά μου αγρυπνεί». Κάνετε αγάπη για μένα και εξηγήστε μου το χωρίο αυτό. Πως είναι δυνατόν να κοιμάται κανείς και η καρδιά του να εξακολουθεί να προσεύχεται στον Θεό;

Το χωρίο αυτό είναι γραμμένο στο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης που λέγεται «Άσμα Ασμάτων», δεν είναι δε δύσκολο να το εξηγήσει κανείς χρησιμοποιώντας ένα παράδειγμα. Κάπου ο Προφήτης Δαυίδ γράφει πως η καρδιά του ανθρώπου είναι βαθειά. Όλα τα γεγονότα, όλες οι εντυπώσεις της ημέρας και οι ασχολίες του νου, περνούν στο βάθος της καρδιάς, στο υποσυνείδητο όπως λέμε σήμερα. Συνήθως λοιπόν, με ό,τι ασχολείται την ημέρα ο άνθρωπος, με αυτά ασχολείται και η καρδιά το βράδυ, όταν ησυχάζει ο άνθρωπος και οι ανθρώπινες δυνάμεις ηρεμούν. Και αυτό φαίνεται καθαρά από τα όνειρα που βλέπουμε. Ο Μέγας Βασίλειος λέει ότι, «ως γαρ επί πολύ τα καθ’ ύπνον φαντάσματα της μεθημερινής εννοίας εστιν απηχήματα». Δηλαδή, ως επί το πλείστον, οι φανταστικές παραστάσεις του ύπνου, τα όνειρα, είναι απηχήσεις της καθημερινής σκέψεως. Οι πονηρές ασχολίες και οι πονηρές σκέψεις της ημέρας δημιουργούν πονηρά όνειρα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα αγαθά έργα. Ο ασκητής και γενικά ο άνθρωπος του Θεού όλη την ημέρα σκέφτεται με την Ευχή τον Θεό. Η μνήμη του Θεού με την επανάληψη της Ευχής είναι το εντρύφημά του καθώς επίσης και όλα τ’ άλλα έργα. Είτε τρώγει, είτε πίνει, τα κάνει για την δόξα του Θεού σύμφωνα με τον Αποστολικό λόγο. Άρα είναι φυσικό και τις λίγες ώρες της νυκτερινής αναπαύσεως τη καρδιά του να σκέπτεται και να προσεύχεται στον Θεό. Ο νους προσεύχεται μέσα στην βαθειά καρδιά κι έτσι αγρυπνεί.

***

Απομαγνητοφώνηση Φαίη για το ΑΒΕΡΩΦ.

Σχετικό: Μια βραδιά στην έρημο του Αγίου Όρους. Η ακατάπαυστη κραυγή προς τον Θεό.