Ο τελευταίος λόγος του Περικλή

Βρισκόμαστε στο 430 π.Χ., 2ο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου και έτος κατά το οποίο ξέσπασε η πρώτη περίοδος του Λοιμού (τυφοειδής πυρετός, πιθανόν συνδυασμένος και με άλλους παράγοντες) που αποδεκάτισε τους Αθηναίους. Οι Πελοποννήσιοι πραγματοποιούν τη 2η εισβολή τους στην Αττική. Σε αυτό το σημείο, και καθώς το ηθικό των Αθηναίων είναι πολύ πεσμένο, ο Θουκιδίδης αφηγείται στο 2ο Βιβλίο της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου, τον τελευταίο καταγεγραμμένο λόγο του Περικλή στην Εκκλησία του Δήμου.

.

«Είχα προβλέψει την εναντίον μου αγανάκτησή σας – καταλαβαίνω πολύ καλά τα αίτιά της – και γι αυτό συγκάλεσα Εκκλησία, για να σας θυμίσω, ακριβώς, μερικά πράματα και να σας αποδείξω ότι έχετε άδικο ν’ αγανακτήτε εναντίον μου και ότι δεν δείχνετε καρτερία μπροστά στις συμφορές. Πιστεύω ότι, αν μιά πολιτεία βρίσκεται, στο σύνολό της, σε ακμή, εξυπηρετεί πολύ καλύτερα τους πολίτες παρά όταν οι πολίτες ευτυχούν ο καθένας, αλλά η πολιτεία στο σύνολό της δυστυχεί. Όσο κι αν ένας ιδιώτης ευτυχή στις ιδιωτικές του υποθέσεις, καταστρέφεται κι ο ίδιος μαζί με την πατρίδα του, αν καταστραφή εκείνη.

«Αν όμως δυστυχήση, ενώ η πατρίδα του ευημερεί, έχει πολλές ελπίδες να σωθή. Αφού, λοιπόν, η πολιτεία μπορεί να ανθέξη στις δυστυχίες των πολιτών της, ενώ οι πολίτες δεν μπορούν να ανθέξουν στην δυστυχία της πολιτείας, πως είναι δυνατόν να μην την βοηθήσωμε, αλλά να κάνωμε ό, τι σεις τώρα κάνετε; Τσακισμένοι απ’ τις προσωπικές συμφορές, παραμελείτε το έργο της κοινής σωτηρίας και στρέφετε τις κατηγορίες σας και εναντιον μου, που σας συμβούλεψα να πολεμήστε, και εναντίον του εαυτού σας που συμφωνήσατε μαζί μου και αποφασίσατε τον πόλεμο. Αγανακτείτε εναντίον μου, ενώ είμαι άξιος και δεν είμαι κατώτερος από κανέναν όταν πρόκειται να διακρίνω ποιό είναι το σωστό σε κάθε περίπτωση και να σας το εξηγήσω.

«Είμαι φιλόπατρις και ανώτερος χρημάτων. Εκείνος που ξέρει τι πρέπει να γίνη κι όμως δεν έχει την ικανότητα να πείση τους άλλους, είναι σαν να μην ξέρη τίποτε. Όποιος έχει και τα δύο αυτά χαρίσματα, αλλά δεν έχει φιλοπατρία, δεν μπορεί να δώση τις συμβουλές που πρέπει. Αν έχη φιλοπατρία, αλλά δεν είναι ανώτερος χρημάτων, τότε μπορεί τα πάντα να πουλήση για χρήματα.

«Αν λοιπόν, όταν πεισθήκατε να πολεμήστε, θεωρούσατε ότι έχω αυτά τα προσόντα περισσότερο από άλλους, σε μέτριο έστω βαθμό, δεν θα ήταν σωστό, τώρα, να με κατηγορήτε ότι κακά έπραξα.

«Είναι, βέβαια, μεγάλη ανοησία να προτιμήση κανείς να πολεμήση όταν έχη την ευχέρεια της εκλογής και όταν όλα πάνε καλά. Αν όμως βρεθή στην ανάγκη ή να υποχωρήση και να υποταγή, αμέσως, σε ξένους ή να προκινδυνεύση, με την ελπίδα να νικήση, είναι αξιοκατάκριτος εκείνος που δειλιάζη και όχι εκείνος που αντιμετωπίζει τον κίνδυνο. Εγώ έχω πάντα την ίδια πεποίθηση και δεν αλλάζω γνώμη.

«Σεις όμως, αλλάξατε. Συμφωνούσατε μαζί μου όσο δεν είχατε υποφέρει, ενώ, τώρα που κακοπάθατε, μετανοιώσατε και, επειδή βρίσκεστε σε στιγμή αθυμίας, νομίζετε ότι οι συμβουλές μου δεν ήταν σωστές. Αλλά ποιά είναι η αιτία; Είναι ότι οι δυσάρεστες συνέπειες της πολιτικής μου είναι παρούσες και τις υποφέρει ο καθένας από σας, ενώ τα ωφέλιμα αποτελέσματα είναι μελλοντικά και δεν τα βλέπουν όλοι.

«Έχετε χάσει τόσο πολύ το ηθικό σας από την απότομη αυτή αλλαγή, ώστε δύσκολα να μπορήτε να εμμείνετε στην απόφαση που πήραμε. Τα ξαφνικά και απροσδόκητα πράγματα, που συμβαίνουν παρά κάθε πρόβλεψη, καταβάλλουν το ηθικό. Αυτό έγινε και με σας εξαιτίας των άλλων κακών, αλλά προ παντός εξαιτίας της επιδημίας. Όμως είστε πολίτες μιάς πολιτείας κι ανατραφήκατε με παραδόσεις αντάξιες τους μεγαλείου της.

«Έχετε χρέος να υπομένετε τις μεγαλύτερες συμφορές και να μην εξευτελίζετε την φήμη που έχετε στον κόσμο. Οι άνθρωποι περιφρονούν εκείνον που, από δειλία, φαίνεται κατώτερος της φήμης του, όσο και αποοστρέφονται εκείνον που, από αναίδεια, θέλει να έχη μεγαλύτερη φήμη απ’ ό, τι του ταιριάζει. Ξεχάστε τις προσωπικές σας συμφορές και στρέψετε όλη σας την προσπάθεια για να σώστε την πολιτεία.

«Όσο για την σκέψη ότι οι θυσίες του πολέμου θα είναι υπερβολικά μεγάλες και δεν θα μας ωφελήσουν, τελικά, σε τίποτε, πρέπει να σας είναι αρκετά τα όσα επιχειρήματα σας έχω αναπτύξει πολλές φορές άλλοτε, τα οποία αποδείχνουν ότι τέτοιος φόβος είναι αβάσιμος. Αλλά θα προσπαθήσω σήμερα και το ακόλουθο επιχείρημα, σχετικό με την δύναμη της πολιτείας, το οποίο ούτε σεις τώρα φαίνεστε να το έχετε σκεφτή, ούτε εγώ εώς τώρα το ανέφερα. Δεν θα το χρησιμοποιούσα ούτε και τώρα, γιατί θα μπορούσε να θεωρηθή κομπασμός, αν δεν σας έβλεπα τόσο παράλογα απελπισμένους.

«Νομίζετε ότι εξουσιάζετε μόνο τους συμμάχους σας. Εγώ, όμως, σας λέω ότι από τα δύο μέρη του κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιή ο άνθρωπος, την γή και την θάλασσα, εξουσιάζετε απόλυτα την δεύτερη, όχι μόνο στις περιοχές όπου σήμερα κυριαρχείτε, αλλά και σ’ εκείνες όπου, στο μέλλον, θα αποφασίζατε να εκταθήτε. Με το ναυτικό που έχετε σήμερα, ούτε ο Μέγας Βασιλεύς ούτε άλλο κανένα έθνος μπορεί να σας εμποδίση να πάτε όπου θέλετε.

«Η ναυτική αυτή δύναμη έχει πολύ μεγαλύτερη αξία από τα σπίτια σας και τα χωράφια σας, που η στέρησή τους σας φαίνεται τόσο φοβερή. Δεν πρέπει να θλίβεστε τόσο πολύ γι αυτά. Πρέπει να τα θεωρήτε σαν περιβολάκια ή μικροστολίδια πολυτελείας αν τα συγκρίνετε με τη ναυτική σας δύναμη. Πρέπει να ξέρετε ότι, με την ελευθερία, αν την υπερασπιστούμε και τη διαφυλάξωμε, εύκολα θ’ αποκτήστε πάλι και σπίτια και χωράφια, ενώ αν υποκύψετε σε ξένους, τότε θα χάσετε κι αυτά που έχετε.

«Μην φανήτε διπλά κατώτεροι απ’ τους προγόνους σας που δεν κληρονόμησαν τόση δύναμη, αλλά την απόκτησαν με τον μόχθο τους, την διατήρησαν και μας την παρέδωσαν. Είναι μεγαλύτερη ντροπή ν’ αφήσει κανείς να του πάρουν εκείνο που έχει παρά ν’ αποτύχη όταν επιχειρή ν’ αποκτήση κάτι.

«Πρέπει λοιπόν, ν’ αντιμετωπίζετε τον εχθρό, όχι μόνο με υψηλό φρόνημα, αλλά και με περιφρόνηση. Αλαζονία μπορεί να έχη κ’ ένας ανόητος ή και δειλός που σε κάποια επιχείρηση, αλλά περιφρόνηση δεν έχει παρά μόνο εκείνος του οποίου η πεποίθηση υπεροχής επάνω στον εχθρό βασίζεται στην συνείδηση της δύναμής του, όπως συμβαίνει τώρα με σας. Άλλωστε, όταν οι πιθανότητες είναι ίσες, η συνείδηση της υπεροχής του στερεώνει στον άνθρωπο την τόλμη. Δεν στηρίζεται στην αόριστη ελπίδα στην οποία προσφεύγει κανείς όταν δεν έχη τίποτε άλλο για να στηριχθή, αλλά στην γνώση της δύναμής του, που κάνει ασφαλέστερες τις προβλέψεις του.

«Πρέπει, λοιπόν, αφού όλοι υπερηφανεύεστε γι’ αυτό, να υπερασπίσετε την εξέχουσα θέση που έχει η πολιτεία εξαιτίας της υπεροχής της επάνω στους άλλους. Δεν πρέπει να αποφεύγετε τις θυσίες, γιατί τότε και τις τιμές δεν πρέπει να επιδιώκετε. Ούτε πρέπει να νομίζετε ότι αγωνίζεστε για ένα μόνο πράγμα, την ελευθερία ή την υποδούλωση, αλλά ότι αγωνίζεστε και για να μην στερηθητε από την εξουσία που έχετε, η οποία προκάλεσε τόση εναντίον σας έχθρα. Δεν είναι πιά καιρός να παραιτηθήτε από την ηγεμονία σας αυτή, ακόμα κι αν μερικοί από σας, από φόβο των κινδύνων, θα το πρότειναν δείχνοντας το θάρρος τους αδρανώντας.

«Την ηγεμονία που έχετε, την ασκείτε πιά σαν τυραννίδα, που η απόκτησή της θεωρείται άδικη, αλλά η παραίτηση απ’ αυτήν θα ήταν επικίνδυνη. Όσοι σκέπτονται έτσι, γρήγορα θα οδηγούσαν την πολιτεία στην καταστροφή αν έπειθαν και τους άλλους συμπολίτες τους ή αν είχαν κάπου αλλού να μετοικήσουν για να ζήσουν αυτόνομοι. Γιατί όσοι θέλουν την ησυχία τους, δεν μπορούν να σωθούν παρά εάν ακολουθούν τους θαρραλέους. Σε μιά ηγεμονική πολιτεία, τέτοια δεν αρμόζουν. Αρμόζουν σε μιά υπήκοο πολιτεία, για να ζει κάτω από την ασφάλεια της δουλείας.

«Μην παρασύρεστε, λοιπόν, από τέτοιους πολίτες. Σεις, που μαζί μου αποφασίσατε να πολεμήστε, μην οργίζεστε εναντίον μου επειδή αρνηθήκατε να υποταγήτε στους όρους του εχθρού, που γι αυτό ήρθε και έκανε ό, τι περιμέναμε πως θα κάνη, κ’ επειδή πέρα από όσα περιμέναμε, έπεσε η επιδημία αυτή, την οποία δεν είχαμε προβλέψει και είναι, μάλιστα, το μόνο που δεν είχαμε προβλέψει. Ξέρω πως εξαιτίας της μ’ εχθρεύεστε ακόμα περισσότερο, αλλά αυτό είναι άδικο, εκτός εάν, όταν θα έχετε κάποιαν επιτυχία που δεν περιμένετε, την αποδώσετε κι αυτήν σ’ εμένα.

«Αλλά πρέπει και τα όσα μας στέλνουν οι θεοί να υπομένωμε με καρτερία και τα χτυπήματα του εχθρού ν’ αντιμετωπίζουμε με ανδρεία. Τέτοιες ήταν οι παραδόσεις της πολιτείας μας. Προσέξτε μη καταργηθούν εξαιτίας σας. Σκεφθήτε ότι η πολιτεία μας έχει παμμέγιστο γόητρο στον κόσμο ολόκληρο, επειδή ποτέ δεν λύγισε μπροστά στις συμφορές και πρόσφερε σε πολέμους, πολύ αίμα και πολλές θυσίες και απόκτησε την μεγαλύτερη δύναμη που είχε ποτέ πολιτεία, δύναμη που η μνήμη της θα μείνη αιώνια στις επερχόμενες γεννεές, έστω κι αν μας συνέβαινε τώρα κάποια μείωση – αφού φυσική εξέλιξη για το καθετί είναι η ακμή και η παρακμή.

«Και θα θυμούνται ότι, Έλληνες εμείς, εξουσιάσαμε τους περισσότερους Έλληνες, ότι αναμετρηθήκαμε σε μεγάλους πολέμους με εχθρούς πότε ενωμένους σε συμμαχίες, πότε μόνους, και ότι δημιουργήσαμε μιά πολιτεία μεγαλύτερη και πλουσιότερη από κάθε άλλην. Ίσως μας κατηγορήσουν γι αυτά όσοι δεν θα έχουν καμιά φιλοδοξία, ενώ εκείνοι που θα θέλουν κάτι να κατορθώσουν, θα μας έχουν για παράδειγμα. Και όσοι δεν θα μπορέσουν τίποτε ν’ αποκτήσουν, θα μας φθονούν.

«Αν τώρα μας μισούν και μας θεωρούν κακούς, τούτο είναι ο κοινός κλήρος όλων εκείνων που θέλησαν να εξουσιάσουν άλλους. Αλλά όποιος επιδιώκει μεγάλους σκοπούς κι αποδέχεται, όμως, να προκαλή το μίσος, ορθά σκέπτεται κι αποφασίζει. Το αίσθημα του μίσους δεν αντέχει στο χρόνο, ενώ η λαμπρότητα του παρόντος μένει δόξα αθάνατη για το μέλλον.

«Σεις λοιπόν, και για την μελλοντική σας δόξα, αλλά και γιά να αποφύγετε σήμερα την ταπείνωση, αντιμετωπίστε την κατάσταση με θάρρος, για να εξασφαλίσετε και τα δύο. Μην στέλνετε πιά αντιπροσώπους στους Λακεδαιμονίους και μην δείχνετε ότι οι τωρινές συμφορές σας έχουν καταβάλει. Άριστοι είναι εκείνοι – είτε πρόκειται για πολιτεία είτε πρόκειται για ανθρώπους – που δεν κλονίζεται το ηθικό τους από τις συμφορές, εκείνοι που δείχνουν την μεγαλύτερη αποφασιστικότητα στην δράση».

.

Πηγή: Θουκυδίδου Ιστορία, μετάφραση Άγγελου Βλάχου, εκδόσεις Ηριδανός
Για την αντιγραφή: Πετροβούβαλος/Αβέρωφ

.

Εικόνα από τον Αρχαίο Ιστό Ελλάδας