Ο Μακεδονομάχος Αθανάσιος Σταυρούδης και η εκτέλεση του Ηγεμόνα Ανδρέα Κοπάση

Ὁ ἡγεμῶν τῆς Σάμου  Κοπάσης Ἀνδρέας  μὲ τούρκους αξιωματικούς σὲ ἐπίσημο γεῦμα τὸ 1908

 

ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΤΣΑΡΟΥΧΑ

Ο Αθανάσιος Σταυρούδης γεννήθηκε στην Μπάλτζα, το 1873 και νωρίς μυήθηκε στον Μακεδόνικο Αγώνα, ως βασικό μέλος της Επιτροπής Άμυνας του χωριού του.

Έχοντας επαφή με το Ελληνικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης και τον πρόξενο Λάμπρο Κορομηλά, ενημέρωνε τις ελληνικές αρχές για τις κινήσεις των Βουλγάρων κομιτατζήδων και των τουρκικών αποσπασμάτων, αναλαμβάνοντας συχνά ένοπλη δράση, με στόχο τη διαφύλαξη του Ελληνισμού της περιοχής και, τελικά, την απελευθέρωση της αλύτρωτης τότε Μακεδονίας.

Εξ αιτίας της δράσης του αυτής κατα-διώχθηκε από την τουρκική χωροφυλακή, διέφυγε στο Κέντρο Άμυνας Θεσσαλονίκης και φυγαδεύθηκε στην Αθήνα, μαζί με τον επίσης ριψοκίνδυνο Μακεδονομάχο Σταύρο Μπαρέτη, από την γειτονική στην Μπάλτζα Μπαλάφτσα (σήμερα Κολχικό), της περιοχής Λαγακαδά.

Το Νοέμβριο του 1908 οι δύο Μακεδονομάχοι παρουσιάστηκαν στο Κέντρο Άμυνας των Αθηνών, και αμέσως συνδέθηκαν με το Μακεδόνικο Κομιτάτο της πρωτεύουσας, το οποίο διηύθυνε τότε ο Στέφανος Δραγούμης.Είναι γνωστό ότι την ίδια χρονιά στη Σάμο είχε κορυφωθεί η σύγκρουση του Θεμιστοκλή Σοφούλη, και του σαμιακού λαού που επάξια εκπροσωπούσε, με τον φιλότουρκο ηγεμόνα Ανδρέα Κοπάση, αποτέλεσμα της οποίας ήταν η εξορία και η θανατική καταδίκη του Σοφούλη από το ηγεμονικό καθεστώς. Στην Αθήνα ο Σοφούλης ήρθε σε επαφή με το Μακεδόνικο Κομιτάτο, αφού τότε Σαμίους και Μακεδόνες ένωνε ο κοινός πόθος για την εθνική αποκατάσταση.

Η συνεχιζόμενη φιλοτουρκική πολιτική του Κοπάση είχε ως αποτέλεσμα την απόφαση για την εκτέλεση του από μαχητές του Μακεδόνικου Κομιτατου, η οποία υλοποιήθηκε, όπως είναι γνωστό, στις 9 Μαρτίου 1912, οδηγώντας τα σαμιακά πράγματα ένα βήμα πιο κοντά στην ποθητή ένωση με την Ελλάδα, υπόθεση για την οποία είχαν αγωνιστεί σθεναρά γενιές Σαμίων, ήδη από τα χρόνια της επανάστασης του 1821 και του Λογοθέτη Λυκούργου. Εκτελεστής του Κοπάση υπήρξε ο Σταύρος Μπαρέτης, ο οποίος στη συνέχεια τραυματίστηκε, διέφυγε προσωρινά, τελικά συνελήφθη και εκτελέστηκε, αν και οι ηγεμονικές αρχές της εποχής υποστήριξαν πως υπέκυψε στα τραύματα του».

Ο Μπαρέτης κηδεύθηκε μέσα σε γενική οδύνη και σε πένθος βαρύ του Σαμιακού λαού, ο οποίος δικαίως έκτοτε τον τιμά ως ήρωα και μάρτυρα της ελευθερίας του. Έδρασε όμως ο Μπαρέτης μόνος του, όπως αφήνουν να διαφανεί οι σαμιακές πηγές της εποχής;

Από τα έγγραφα του Ελληνικού Προξενείου της Σάμου, σήμερα στο Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, προκύπτει ότι υπήρχε ένας τουλάχιστον Σάμιος συνεργός του, ο δικηγόρος Μανιάτης από τον Παγώνδα, με τον οποίο εθεάθη λίγο πριν την εκτέλεση του Ηγεμόνα και τον οποίον οι θαμώνες του καφενείου, όπου περίμεναν την διέλευση του Κοπάση, άκουσαν να του λέει ότι η ώρα είχε φτάσει. Φαίνεται πως ο Σοφούλης είχε συστήσει στον Μπαρέτη συγκεκριμένους οπαδούς του στη Σάμο, πατριώτες που έπαιξαν τον ρόλο του συνδέσμου και καθοδήγησαν, έκρυψαν, κάλυψαν και τελικά φυγάδευσαν τον τραυματισμένο ήρωα στη μονή Αγίας Ζώνης, όπου και συνελήφθη, πιθανότατα κατόπιν προδοσίας. Αλλά και ο ίδιος ο Μπαρέτης θα ήταν παράλογο να έρθει στη Σάμο μόνος του, χωρίς κάποιον σύντροφο που θα τον στήριζε και θα τον βοηθούσε.

Ο σύντροφος αυτός, όπως προκύπτει από τα Αρχεία του Μακεδόνικου Αγώνα, ήταν ο αγωνιστής και πατριώτης οπλαρχηγός Αθανάσιος Σταυρούδης. Αυτό τεκμηριώνεται με βάση αφίσα που τύπωσε και κυκλοφόρησε το Μακεδόνικο Κομιτάτο των Αθηνών, η ίδια δηλαδή οργάνωση που είχε αποστείλει τον Μπαρέτη στη Σάμο.

Στην αφίσα αυτή, που σώζεται στα αρχεία του Μουσείου του Μακεδόνικου Αγώνα, παρουσιάζεται στη μέση ο ηγεμόνας Κοπάσης, με την επιγραφή «ΑΝΔΡ. ΚΟΠΑΣΗΣ – ο προδότης της πατρίδος – ηγεμών Σάμου – φονευθείς την 9ην Μαρτίου 1912», αριστερά ο Μπαρέτης, με την επιγραφή «Ο ΝΕΟΣ ΑΡΙΣΤΟΓΕΙΤΩΝ -ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΠΑΡΕΤΗΣ -οπλίτης Μακεδών εκ Μπαλάφτσιας εκτελεστής του φόνου ΚΟΠΑΣΗ» και δεξιά ο Σταυρούδης, με την επιγραφή «ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΔΗΣ οπλαρχηγός Μακεδών εκ Μπάλτζιας διοργανωτής του φόνου ΚΟΠΑΣΗ» [βλ. εφημ. Ωραία Ελλάς. Εικονογραφημένη Εβδομαδιαία Επιθεώρησις εκδιδομένη κατά πάσαν Παρασκευήν Α:5 (1 Αυγούστου 1914), σ. 1 όπου η αφίσα δημοσιεύεται ολοσέλιδη].

Το Μακεδόνικο Κομιτάτο ανέθεσε την διοργάνωση της εκτέλεσης στον Σταυρούδη, ο οποίος και στρατολόγησε τον συντοπίτη του Μακεδόνα αγωνιστή Μπαρέτη, ρυθμίζοντας τις λεπτομέρειες της υλοποίησης της.

Μ’ αυτά συμφωνεί και η προφορική ιστορική μνήμη της Μπάλτζας, όπως έχει καταγραφεί από τον Δημ. Καμπασακαλή, στο βιβλίο του Ιστορία της Μπάλτζας, όπου βεβαίως έχουν παρεισφρύσει ορισμένες ανακρίβειες σε μερικές λεπτομέρειες, πράγμα πολύ φυσικό προκειμένου για μαρτυρίες της λεγόμενης προφορικής ιστορίας (oral history).

Πρόσφατα μάλιστα, σε ειδική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Μπάλτζα, καταγράφτηκαν οι μαρτυρίες των Νικ. Αδαμόπουλου (93 ετών), Πασχάλη Μπουντούκα (82 ετών) και Δημ. Νάκουτη (92 ετών), οι οποίοι είχαν ακούσει τα της συμμετοχής του Σταυρούδη στην υπόθεση της Σάμου από το στόμα του ίδιου αλλά και των παλαιών Μακεδονομάχων του χωριού. Σύμφωνα μ’ αυτούς, που επιβεβαιώνουν την πληροφορία των Αρχείων του Μακεδόνικου Αγώνα, ο Σταυρούδης είχε μεταβεί στη Σάμο ως καπνέμπορος, καθοδήγησε τον Μπαρέτη και διέφυγε μετά την εκτέλεση του Κοπάση με πλοιάριο, καταφεύγοντας και πάλι στην ελεύθερη Ελλάδα.

Η σύγχυση που ακολούθησε, αλλά και η διάθεση των ανακριτών να μην εμπλέξουν ζώντες αγωνιστές σε μια πιθανή μελλοντική ελληνοτουρκική αναμέτρηση λόγω της δολοφονίας του Κοπάση, εξηγούν ίσως γιατί το όνομα του Σταυρουδή δεν αναφέρεται στις υπόλοιπες σχετικές πηγές της εποχής.

Ο Σταυρούδης πάντως συνέχισε την πατριωτική δράση του οδήγησε τα ελληνικά στρατεύματα, και συγκεκριμένα του 2η Μεραρχία υπό τον Στρατηγό Μοσχόπουλο, κατά τη μάχη του Κιλκίς (19-21 Ιουνίου 1913), ενώ εργάσθηκε και ως πράκτορας των Ελλήνων μέσα στα γαλλικά στρατεύματα, κατά το 1916, έτος κρίσιμο για την έκβαση των εθνικών μας υποθέσεων. Για τη δράση του αυτή τιμήθηκε με το δίπλωμα του Μακεδονομάχου, το μετάλλιο του Μακεδόνικου Αγώνα (1903-1908) και το μετάλλιο των μαχών Κιλκίς και Λαχανά. Πέθανε νέος, από τις κακουχίες και τις ταλαιπωρίες των αγώνων του.

Τον άγνωστο μέχρι σήμερα για τη Σάμο μακεδονομάχο Αθανάσιο Σταυρούδη, τον διοργανωτή του φόνου του Κοπάση, τίμησε ο Δήμος Βαθέος με την τοποθέτηση της προτομής του στον κήπο της πόλης της Σάμου, λίγα μέτρα από τον τόπο της εκτέλεσης του Ηγεμόνα από τον συνεργάτη του Σταύρο Μπαρέτη, του οποίου η προτομή τοποθετήθηκε στον τόπο της ηρωικής του πράξης. Ενενήντα χρόνια από τότε, οι δύο συνεργάτες Μακεδονομάχοι συναντιούνται ξανά, τιμημένοι και αναγνωρισμένοι, στον τόπο όπου άλλαξαν τη νεότερη ιστορία της Σάμου, κοντά στο άγαλμα του πολιτικού καθοδηγητή του αγώνα, του Θεμιστοκλή Σοφούλη. Και η αναγνώριση αυτή είναι η ύψιστη δικαίωση του φλογερού και αυτοθυσιαστικού πατριωτισμού τους.

Συμπληρωματικά δημοσιεύεται το ακόλουθο έγγραφο, από τον σχετικό φάκελλο του Αρχείου του Μουσείου Μακεδόνικου Αγώνα της Θεσσαλονίκης, που αφορά τη δράση του Αθαν. Σταυρούδη, και αναφέρεται και στη συμμετοχή του στην δολοφονία του Κοπάση. Πρόκειται για μαρτυρία του Δημητρίου Κάκκαβου, που χρονολογείται στις 15 Σεπτεμβρίου 1929 και είναι απολύτως διαφωτιστική για το ζήτημα αυτό.

Ας σημειωθεί ότι και εδώ έχουμε κάποια ανακρίβεια, που αφορά τον τρόπο θανάτου του Μπαρέτη, ο οποίος δεν απαγχονίσθηκε όμως αυτό δεν μειώνει την εν γένει αξιοπιστία της συγκεκριμένης πηγής, αφού τότε δεν υπήρχαν μέσα μετάδοσης πληροφοριών αξιόπιστα, και οι φήμες ήταν φυσικό να αλλοιώνουν κάποτε την πραγματικότητα.

Η τελευταία και βασικότερη απόδειξη για τον ρόλο του Σταυρούδη στη δολοφονία του Κοπάση προέρχεται από έγγραφο της Προσωρινής Κυβερνήσεως Σάμου, της 8ης Απριλίου 1914, υπογεγραμμένο από τον επί των εσωτερικών επίτροπο Δ. Γεωργιάδη, το οποίο βρέθηκε στο αρχείο της οικογένειας Σταυρούδη. Εκεί αναφέρονται τα εξής:

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Η ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΙΣ ΣΑΜΟΥ

Ο επί των Εσωτερικών Επίτροπος

Εν Λιμένι Βαθέος Σάμου

τη 8 Απριλίου 1914 Πιστοποιείται ότι

Ό εκ Μπάλτσας τη Μακεδονίας οπλαρχηγός Αθανάσιος Σταυρούδης αφιχθείς εις Σάμον κατά Φεβρουάριον του 1912 μετά του οπλίτου Σταύρου Μπαρέτη, παρεσκεύασεν μετ’ αύτού την δολοφονίαν του τυράννου καί προδότου της Σάμου Ανδρέα Έμμ. Κοπάση, γενομένην την 9ην Μαρτίου 1912 και απηλλάγη ούτω η νήσος από τον εθνομίσητον εκείνον Ηγεμόνα.

Η έρευνα για το όλο θέμα συνεχίζεται σε ιδιωτικά και δημόσια αρχεία, και τα μελλοντικά συμπεράσματα της θα ανακοινωθούν σε σχετικά δημοσιεύματα. Οι λεπτομέρειες της δολοφονίας του Κοπάση χρειάζονται ακόμη διερεύνηση, και πολλά θα έρθουν ακόμη στο φως. Το σίγουρο πάντως είναι πως η Σάμος ανακαλύπτει τώρα έναν ακόμη ήρωα της, που βοήθησε, με το έργο του, την ένωση της με την μητέρα Ελλάδα.

Πηγή: e-istoria