Η γενικώτερη αμφισβήτηση του ρόλου του κλήρου στα 1821

Από το έργο του Σαράντου Καργάκου,

«Η Ελληνική Επανάσταση του 1821»,

τομ. Α’, σελ. 248-249

 Επανερχόμενοι στο ρόλο του κλήρου δεν πρέπει να αγνοούμε τη μαρτυρία του Φωτάκου, πού ήταν ο πιο κοινωνικά προβληματισμένος απ’ όλους τούς απομνημονευματογράφους του Αγώνα. Γράφει:

«Οι αρχιερείς εσυγχωρούσαν (=έδιναν την άδεια) εις τούς ιερείς να διαβάζουν εις τας εκκλησίας παρακλήσεις νύκτα και ημέραν προςτον Θεόν διά να ενισχύση τους Ελληνας εις τον μέλλοντα αγώνα〮και εις τούς πνευματικούς δε και εις τούς άλλους κληρικούς εσυγχώρησαν να παρακινούν κατά την εξομολόγησίν των τούς Έλληνας εις την επανάστασιν, και να την θεωρούν ως θρησκευτικώς συγχωρημένην〮 διότι ο Θεός όλους τούς ανθρώπους έπλασεν ελευθέρους.

Τους παρεκίνουν δε οι πνευματικοί ειςεπανάστασιν, διότι οι Έλληνες είχαν τόσο πολύ εξασθενήσει από την τυραννίαν,και η θρησκεία (Σημ. Σ. I. Κ.: εδώ ο Φωτάκος εννοεί θρησκοληψία) τόσον εχαύνωσε τον απλούν όχλον, ώστε είχον τον φόβον του Άδου, αν εσκότωναν Τούρκους, διότι επίστευαν ότι ο Θεός θα τούς κολάση και ότι θα δώσωσι λογαριασμόν περί τούτου. Αλλ’ ο κλήρος τούς έβγαλεν από την πλάνην αυτήν, διότι έλαβε πρώτος τα όπλα. Πολλοί δε μάλιστα τωναρχιερέων, ω ςο Έλους Άνθιμος, έκαμαν επίτηδες και ευχάς, ταςοποίας έδιδαν εις τούς ιερείς των επαρχιών και τας εδιάβαζαν μετά την παράκλησιν».340

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Φωτάκος διασώζει την ευχή και το εξαποστειλάριο του Ανθίμου, οοποίος απέθανε από τις ταλαιπωρίες, συμμετέχοντας κι αυτός στην πολιορκία τηςΤριπολιτσάς. Αρκεί μιά φράση απότην ευχή: «Εν τούτω (τω Σταυρώ) νικάτε, απόγονοι Ελλήνων οι χριστώνυμοικαιτης ορθοδόξου εκκλησίας ευσεβή τέκνα, και καταβάλλετε τούς αθέους αγαρηνούς» (οπ. π., σ. 54).